وضعیت زبان فارسی در تاجیکستان
معرفی کشور تاجیکستان:
تاجیکستان سرزمینی کوهستانی در دامنه غربی رشتهکوه هندوکش با رودهایی پر آب و مساحتی حدود 143100 کیلومترمربع، در جنوب شرق آسیای مرکزی، هم مرز با کشور افغانستان، ازبکستان، قرقیزستان و چین است. بسیاری از تاجیک ها در کشورهای دیگر مانند افغانستان و ازبکستان ساکن هستند. با این وصف، جمعیت تاجیکستان در سال 2011 حدود 8/7 میلیون نفر بوده است.
سرزمین سغد باستان که سرزمین کنونی تاجیکستان را در بر میگیرد، در زمان داریوش یکم به جزئی از امپراتوری هخامنشی تبدیل شد. پس از یورش اسکندر مقدونی، تاجیکستان به ترتیب جزئی از پادشاهیهای سلوکی، دولت یونانی باختر، طخارستان، کوشانیان، ساسانیان، هفتالیان و خیونان بوده است.
در سال ۷۱۵ میلادی (در زمان امویان)، این سرزمین به تصرف عربها درآمد و مردم تاجیک دین اسلام را پذیرفتند. پس از اسلام، تاجیکستان تبدیل به مهد زبان پارسی دری و فرهنگ و علوم گوناگون گردید.
در سده های دهم میلادی، سامانیان اولین حکومت مستقل ایرانی پس از اسلام را در این منطقه تشکیل دادند. پس از سقوط سامانیان با اتحاد غزنویان و قراخانیان، تاجیکستان به ترتیب جزئی از حکومتهای قراخانیان، خوارزمشاهیان، ایلخانان مغول و تیموریان شد. پس از سقوط تیموریان تا سده نوزدهم میلادی حکومتهای مختلف ازبک کنترل این سرزمین را در دست داشتند و در واقع از این دوره به بعد عصر طلایی فرهنگ و تمدن در تاجیکستان به پایان رسید. نادرشاه افشار پادشاه ایران نیز برای دوره کوتاهی تاجیکستان را به تصرف خود درآورد. در سده نوزدهم میلادی شمال تاجیکستان «خجند» جزئی از خانات خوقند و جنوب تاجیکستان جزئی از خانات بخارا بود. خانات بخارا در سال ۱۲۴۵ خورشیدی (۱۸۶۶ میلادی) و خانات خوقند در سال ۱۲۴۷ (۱۸۶۸ میلادی)، زیر سلطه روسیه تزاری درآمدند.
پس از انقلاب اکتبر روسیه، تاجیکستان ابتدا بخشی از جمهوری ازبکستان در اتحاد جماهیر شوروی بود تا اینکه در سال ۱۳۰۷ (۱۹۲۸ م) تاجیکستان به عنوان یک جمهوری مستقل و جزئی از اتحاد جماهیر شوروی تشکیل شد. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، در سال ۱۳۷۰ (۱۹۹۱م)، تاجیکستان به استقلال دست یافت. کمی پس از استقلال تاجیکستان، جنگ داخلی پنج سالهای بین دولت تحت حمایت مسکو از یکسو و اسلامگرایان (به رهبری عبدالله نوری) درگرفت. در این جنگ، حدود ۵۰ تا ۱۰۰ هزار تن کشته و حدود یک تا دو میلیون نفر بیخانمان شدند. در ۲۷ ژوئن ۱۹۹۷ میلادی با وساطت سازمان ملل متحد، پیمان صلح به امضای دو طرف رسید.
بیشتر مردم تاجیکستان مسلمان و از دو مذهب (اسماعیلیه) و سنی (حنفی) می باشند و بقیه پیرو ادیان مسیحی و تعداد کمی نیز کلیمی هستند. ترکیب اقوام در این کشور به این صورت است که تاجیک ها 4/68 درصد، ازبکها 8/24 درصد جمعیت را به خود اختصاص داده اند و بقیه روس ها، تاتارها، ترکمن ها، قرقیزها و ... هستند.
پیشینه زبان فارسی در تاجیکستان:
تاجیکستان خاستگاه شاعران و ادیبان پارسی گوی بسیاری در طول تاریخ بوده است. رودکی سمرقندی، کمال خجندی و ده ها ادیب دیگر از اقلیم تاجیکستان برخاسته اند. در این میان رودکی را که اینک آرامگاه او مهمترین اثر تاریخی و فرهنگی تاجیکستان است، پدر شعر فارسی نامیده اند که این موضوع از جایگاه بلند وی در تاریخ ادبیات فارسی خبر می دهد.
خط در تاجیکستان نیز دوران پر فراز و نشیبی را سپری کرده است. پس از خط تصویری که خط اقوام اولیه به شمار می رفت، در دوران هخامنشیان خط تاجیکها همانند دیگر نقاط ایران میخی بود. آنها همزمان از خط سغدی نیز استفاده میکردند. در دوران استیلای اعراب خط و زبان عربی در آن دیار نیز رایج شد.
از سال 1928 الفبای مذبور نخست به الفبای لاتین و سپس در سال 1939 به الفبای دیگری تبدیل شد که مبنای آن خط روسی یا سیریلیک است و در 22 ژوئیه 1991 زبان و خط فارسی در تاجیکستان به رسمیت شناخته شد. حوزه فرهنگ و تمدن ایرانی یکی از قلمروهای مهم و حساس فرهنگی جهان به شمار می آید؛ به ویژه اینکه این حوزه، از منظری دیگر در جایگاه راهبردی جغرافیایی، سیاسی و اقتصادی منطقه واقع شده است. بررسیهای تاریخی و فرهنگی نیز حکایت از آن دارد که علی رغم مرزهای جغرافیایی، هنوز هم بنیان و ریشه فرهنگ، تمدن و زبانهای مردمان این حوزه به طور چشمگیری متأثر از فرهنگ ایرانی است.
برخی از این سرزمین ها به لحاظ حکومتی و سیاسی، روزگاری، جزئی از ایران بودهاند و اینک به معنای فرهنگی و تمدنی در قلمرو جهان ایرانی قرار دارند. در همین سرزمینها، شاعران پارسی گوی همچون رودکی، ناصر بخارایی، صابر ترمذی، کمال خجندی و دهها تن دیگر بوده اند که از نخستین پدیدآورندگان شعر فارسی به شمار می آیند.
در سال های اخیر، یکی از مهمترین رویکردهای جمهوری اسلامی ایران در زمینه سیاست خارجی، تأکید بر نگاه به سوی شرق و در نتیجه تعمیق روابط با کشورهای همسایه بوده که در این میان گسترش مناسبات با کشورهای فارسیزبان و همکاری سه جانبه با آنها دارای جایگاه ویژه ای است.
موضوع همکاری های سه جانبه میان کشورهای ایران، افغانستان و تاجیکستان از زمان فروپاشی شوروی سابق، به طور جدی مورد توجه دولتمردان جمهوری اسلامی ایران قرار گرفت و پایان جنگ سرد باعث شد تا زمینه های مناسبی برای برقراری و بسط روابط فرهنگی با محوریت زبان فارسی میان سه کشور مذکور به وجود آید؛ اما شرایط خاص افغانستان در آن زمان و وضع بیثبات تاجیکستان به دنبال استقلال آن کشور، باعث شد تا این روند به نتیجه مطلوب نرسد.
مراکز، مدارس و کرسی های آموزش زبان و ادبیات فارسی:
مراکز:
- پژوهشگاه فرهنگ فارسی تاجیکی
مدارس:
از آنجا که در کشور تاجیکستان زبان فارسی زبان رسمی است و زبان مادری مردم این کشور به حساب می آید، درس زبان فارسی و ادبیات فارسی در تمامی مدارس این کشور وجود دارد و تدریس در تمامی مدارس به زبان فارسی است.
آموزش زبان و ادبیات فارسی تاجیکی، درس اجباری تمامی مقاطع مدارس تاجیکستان است که به شیوه حضوری تدریس میگردد. منابع کلاسیک ادبیات فارسی در شمار متون اصلی آموزشی است.
آموزش زبان فارسی در مراکز دانشگاهی:
رشته زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه های تاجیکستان در دو قالب طراحی شده است:
1. زبان و ادبیات تاجیکی- (فارسی) که در دانشکده های زیر تدریس می شود:
دانشکده زبان و ادبیات تاجیکی دانشگاه ملی تاجیکستان، دانشکده زبان و ادبیات تاجیکی دانشگاه دولتی آموزگاری صدرالدین عینی، دانشکده زبان و ادبیات تاجیکی دانشگاه دولتی باباجان غفوراف خجند (شهر خجند)، دانشکده زبان و ادبیات تاجیکی دانشگاه دولتی ناصرخسرو قرغانتپه (شهر قرغانتپه)، دانشکده زبان و ادبیات تاجیکی دانشگاه دولتی کولاب (شهر کولاب)، دانشکده زبان و ادبیات تاجیکی دانشگاه دولتی خاروغ (شهر خاروغ)، دانشکده زبان و ادبیات تاجیکی دانشگاه دولتی آموزگاری دوشنبه.
2. فیلولوژی ایران (زبان و ادبیات فارسی ایران) که در دانشکده های زیر تدریس می شود:
رشته زبان فارسی - انگلیسی دانشکده زبانهای تاجیکستان، کرسی فیلولوژی ایران (زبان و ادبیات فارسی) دانشکده شرقشناسی دانشگاه ملی تاجیکستان، کرسی فیلولوژی ایران (زبان و ادبیات فارسی) دانشکده شرقشناسی دانشگاه دولتی باباجان غفوراف خجند (شهر خجند)، کرسی فیلولوژی ایران (زبان و ادبیات فارسی) دانشکده شرقشناس دانشگاه دولتی خاروغ (شهر خاروغ).
انجمن ها و کانون ها:
انجمن ها و کانون های مطرح زبان و ادبیات فارسی
1- بنیاد بین المللی رودکی
2- انجمن جهانی روزنامه نگاران فارسی زبان (افروز)
3- بنیاد زبان تاجیکی
4- اتحادیه نویسندگان تاجیکستان
5- انجمن تاجیکان و فارسی زبانان جهان (انجمن پیوند)
6- سازمان اجتماعی «سرپرست»
7- اتحادیة جمعیتی زنان دهات جمهوری تاجیکستان
8- سازمان صدای کوهسار
9- جمعیت(سازمان) عالم کودکان و نورسان
10- مرکز تعلیم و تربیوی رشد نیاکان
11- تشکیلاتجمعیتی مردمی «نشاط» شهر دوشنبه
12- تشکیلات جمعیت تعلیمی تربیوی "رشد نیاکان"
13- تشکیلات جمعیتی " مرکز آموزش ، تحقیق، ترجمه و نشر ادبیات جهان"
14- آکادمی اسلامی (وابسته به حزب نهضت اسلامی تاجیکستان)آکادمی اسلامی (وابسته به حزب نهضت اسلامی تاجیکستان)
مشاهیر ادبی:
توضیح: بسیاری از مشاهیر ادبی و فرهنگی کشورهای فارسی زبان مشترک هستند.
- صدرالدینعینی
- رودکی سمرقندی
- ابوشکور بلخی
- سوزنی سمرقندی
- ابوالقاسمحسنبناحمدعنصری
- ابو منصور محمد بن احمد دقیقی
