وضعیت زبان فارسی در ازبکستان
معرفی کشور ازبکستان:
در سده دهم میلادی، منطقه کنونی ازبکستان جزئی از قلمرو سامانیان به شمار می رفت. این منطقه بعدها به ترتیب جزئی از حکومتهای غزنوی، سلجوقی، خوارزمشاهی، مغول، تیموری و ازبک شد. مردمان ایرانیتبار، ساکنان اولیه منطقه ازبکستان را تشکیل میدادند. زبانهای قدیمی رایج در این منطقه زبانهای ایرانی سغدی، خوارزمی و پارسی میانه بوده است. اتسویوکی اکابه، پژوهشگر آسیای میانه مینویسد: «در دوران باستان مردم آبادینشین آسیای میانه ایرانی بودند. از سده ششم میلادی به بعد چند موج از گروههای کوچی ترکتبار به آبادیهای منطقه رخنه کردند و از جمله در وادی فرغانه سکنی گزیدند که در پی آن، برخی از ایرانیان ویژگیهای ترکی کسب کردند.
پس از انقلاب اکتبر، در سال ۱۹۲۴، جمهوری سوسیالیستی ازبکستان به عنوان جزئی از اتحاد جماهیر شوروی تشکیل شد. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، در سال ۱۹۹۱، ازبکستان به استقلال دست یافت.
ازبکستان پرجمعیتترین کشور آسیای مرکزی و در ردیف کشورهای جوان است. این جمهوری در قلب این منطقه قرار دارد و بزرگترین میراث دار این منطقه باستانی به شمار می رود. این کشور از به هم پیوستن بخشهایی از اراضی باقیمانده از سه خان نشین سابق این منطقه شامل بخارا، خوقند و خوارزم به مرکزیت شهر باستانی سمرقند، تأسیس شده و پایتخت آن در سال ۱۹۳۰ به تاشکند انتقال یافت.
پیشینه زبان فارسی در ازبکستان:
بخش های فارسی زبان ازبکستان یکی از کهن ترین مناطق تمدن ایرانی به شمار می آید. شهرهای بخارا، سمرقند و ترمذ، در طول تاریخ از مهمترین خاستگاه ها و پایگاه های زبان و ادبیات فارسی بوده و نام آوران بسیاری را به آسمان ادب و هنر ایرانزمین تقدیم کرده است. زبان فارسی در بین بسیاری از مردم ازبکستان به ویژه در شهرهای ( ایرانی ) سمرقند، بخارا و استان های سرخان دریا و قشقه دریا ازجایگاه تاریخی، فرهنگی و علمی ویژهای برخوردار است.
این جایگاه به گونهای است که به گفته پروفسور" نوربای جباراف " رییس دانشکده زبان و ادبیات ازبکی دانشگاه ملی ازبکستان، بدون فراگیری زبان فارسی نمیتوان تاریخ و ادبیات ازبکی را مطالعه کرد.
با فروپاشی اتحاد شوروی سابق و بازیابی استقلال، موج جدیدی از هویت یابی در میان تاجیکان این منطقه به وجود آمد که نتیجه آن، رویکرد دوباره فرهیختگان این مناطق به ریشههای خودی، پیوند با زبان فارسی و هویت ملی بود و نسل جدیدی در سمرقند، ترمذ، فرغانه و تاشکند، با استفاده از شرایط دوران آزادی و استقلال قد برافراشت که خود را برای رساندن به قلّههای افتخار پیشینیان آماده میکند. هماینک شاعران و ادیبان تاجیک زبان معاصر در جمهوری ازبکستان، در پنج محیط ادبی قابل مطالعه هستند:
۱. محیط ادبی تاشکند با شاعران مشهوری از جمله عبدالله سبحان (تولد ۱۹۹۵ م) و پیمان (تولد ۱۹۵۵ م).
۲. محیط ادبی سمرقند با نمایندگان مشهور خود، خیانت نعمت سمرقندی (تولد ۱۹۴۹ م)، ادش استد (تولد۱۹۲۶م). اکبر پیروزی (تولد ۱۹۴۷ م)، حضرت صباحی (تولد ۱۹۴۸ م) و محبوبه نعمت زاده (تولد ۱۹۴۹ م).
۳. محیط ادبی سرخان ،ا شاعران و ادیبانی مانند، روشن احسان (تولد ۱۹۴۵ م)، شادی کریم (تولد ۱۹۵۳ م)، عبدالله رحمان (تولد ۱۹۵۴ م)، سعید هسینوی (تولد ۱۹۶۳ م)، جعفر محمد ترمذی (تولد ۱۹۶۸ م) و چهارشنبه دهنوی (تولد ۱۹۵۰ م).
4. محیط ادبی فرغانه، با نمایندگان معروف خود، محمد شادی (تولد ۱۹۵۹ م) و ظفر صوفی فرغانی (تولد ۱۹۶۴ م).
5. محیط ادبی بخارا، با نمایندگان خود، امین جانشکوراف (تولد ۱۹۳۳ م) و اسد گلزاده (تولد ۹۳۷ م).
ادبیات معاصر فارسی تاجیکی ماوراءالنهر در ازبکستان در شاخه شعر، در قالبهای سنتی و نو، دارای نمونههای ارزندهای است. این میراث در قالبهای غزل، دوبیتی نو، رباعی، مخمس و به ندرت در قالبهای مثنوی و قصیده دیده میشود.اغلب شاعران این محیطها در قالبهای شعر نو ( نیمایی و سپید ) نیز طبعآزمایی کردهاند.
بازیابی و بازخوانی هویت ملی در آیینه زبان مادری، خویشتنشناسی و دعوت به بیداری ملی، پژواک زخمهای ملت در تاریخ گذشته آن، به ویژه در صد سال اخیر، افتخار به میراث غنی و شکوهمند نیاکان، یادکرد و تذکار مفهوم وطن با تأکید بر ادوار فرهنگی و اقلیمی و ذکر ارزشهای آن در حفظ هویت زبانی و ملی مردمان ماوراءالنهر، به ویژه مناطق باستانی سمرقند، بخارا، فرغانه و ترمذ، ثبت لحظههای عاشقانه، عارفانه و بازگشت به سنتهای دینی و مذهبی و نگاه اسطوره گرایانه به قهرمانان شاهنامه فردوسی، از عمدهترین بنمایههای شعر معاصر فارسی تاجیکی ماوراءالنهر در جمهوری ازبکستان است.
حوزه فرهنگ و تمدن ایرانی یکی از قلمروهای مهم و حساس فرهنگی جهان به شمار می آید؛ به ویژه اینکه این حوزه، از منظری دیگر در جایگاه راهبردی جغرافیایی، سیاسی و اقتصادی منطقه واقع شده است. بررسیهای تاریخی و فرهنگی نیز حکایت از آن دارد که علی رغم مرزهای جغرافیایی، هنوز هم بنیان و ریشه فرهنگ، تمدن و زبانهای مردمان این حوزه به طور چشمگیری متأثر از فرهنگ ایرانی است.
برخی از این سرزمین ها به لحاظ حکومتی و سیاسی، روزگاری، جزئی از ایران بودهاند و اینک به معنای فرهنگی و تمدنی در قلمرو جهان ایرانی قرار دارند. در همین سرزمینها، شاعران پارسی گوی همچون رودکی، ناصر بخارایی، صابر ترمذی، کمال خجندی و دهها تن دیگر بوده اند که از نخستین پدیدآورندگان شعر فارسی به شمار می آیند.
• مراکز، مدارس و کرسی های آموزش زبان و ادبیات فارسی:
• نمایندگی های ج.ا.ایران در ازبکستان:
۱- رایزنی فرهنگی ج.ا.ایران و نماینده بنیاد سعدی در تاشکند
• اتاقهای ایران :
1- اتاق زبان فارسی در مدرسه علمیه کوکلتاش تاشکند
2- اتاق زبان فارسی در دانشکده ی فلسفه دانشگاه ملی ازبکستان
3- اتاق ایرانشناسی در مؤسسهی ابو ریحان بیرونی ازبکستان
4- دانشگاه دولتی بخارا
5- دانشگاه دولتی ترمذ
6- دانشگاه دولتی اورگنج
7- دانشگاه دولتی سمرقند
8- انستیتوی زبانهای خارجی سمرقند
9- دانشگاه ملّی ازبکستان موسوم به میرزا الغبیک
10- دانشگاه دولتی تربیت مدرّس نظامی گنجوی تاشکند
11- دانشگاه اسلامی تاشکند
12- لیتسهی (دبیرستان) زبانهای خارجی یونسآباد (325)
13- لیتسهی (دبیرستان) زبانهای خارجی صابر رحیماف (309)
14- دانشگاه دولتی خاورشناسی تاشکند
15- دانشگاه انگرین
• مدارس:
1- دبیرستان خاورشناسی شماره ی 309
2- مدرسه ی زبان های شرقی به نام صابر رحیم اف وابسته به دانشگاه دولتی خاورشناسی تاشکند
3- دبیرستان زبان فارسی شماره 119 شهر تاشکند
4- لیتسه 325(دبیرستان زبان های خارجی یونس آباد ) دانشگاه خاورشناسی تاشکند
5- انستیتوی زبانهای خارجی سمرقند
• کرسی های دانشگاهی :
1- دانشگاه خاورشناسی تاشکند
2- دانشگاه زبانهای جهانی ازبکستان
3- دانشگاه اسلامی تاشکند
4- دانشگاه تربیت مدرس تاشکند موسوم به نظامی گنجوی
5- دانشگاه دولتی سمرقند
6- دانشگاه زبانهای خارجی سمرقند
7- دانشگاه تربیت شهر انگرن
8- دانشگاه ملی ازبکستان
9- دانشگاه دولتی بخارا
10- دانشگاه دولتی ترمذ
11- دانشگاه دولتی اورگنج
• انجمن ها و کانون ها :
1- بنیاد ابن سینا
2- موسسه زبان و ادبیات علیشیر نوایی
• مشاهیر ادبی:
- ابو علی محمد بن محمد بن عبدالله البلعمی
- رودکی سمرقندی
- ابوشکور بلخی
- سوزنی سمرقندی
- محمد عوفی
- عزالدین نسفی
- سیف الدین باخرزی
