وضعیت زبان فارسی در ژاپن
معرفی کشور ژاپن:
ژاپن کشوری در اقیانوس آرام در آسیای شرقی است، که یکی از قدرتهای اصلی اقتصادیِ جهان و سومین اقتصاد بزرگ جهان از نظر تولید ناخالص داخلی است. ژاپن یک کشور پادشاهی است که برمبنای قانون اساسی ژاپن اداره میشود. ژاپن کشوری کاملاً محصور شده در آب است که با مرزهای آبی با کشورهای چین، کره جنوبی، کره شمالی و روسیه همسایه است. این کشور در پایان جنگ جهانی دوم، تمامی متصرفات فراسوی دریایی خود، از جمله کشور کره را که در آن زمان ۴٫۵٪ درصد کل کشور را تشکیل میداد، از دست داد. وسعت کنونی ژاپن ۳۸۷۰۰۰ کیلومتر مربع است.
ژاپن با جمعیتی در حدود ۱۲۶ میلیون نفر یازدهمین کشور پرجمعیت جهان است. توکیو پایتخت ژاپن با بالغ بر ۱۳ میلیون نفر جمعیت از بزرگترین و گرانترین پایتختهای جهان است. ژاپنیها کشورشان را «نیپون کوکو» خطاب میکنند که به معنی خاستگاه خورشید است. مطالعات باستانشناسی سابقه سکونت انسان در این کشور را از دوران پارینهسنگی پسین میداند. ژاپن کشوری کوهستانیاست و بیشتر جزایر آن آتشفشانی و بشدت زلزلهخیز است، آمار نشان میدهد که سالانه حدود ۱۵۰۰ زمین لرزه در ژاپن روی میدهد.
تاریخچه زبان فارسی در ژاپن:
تحقیق در مورد زبان و ادب فارسی در ژاپن، از اوایل دهه ۱۹۲۰ با تحقیقات دانشگاهی یکی از اساتیدی که علاقه زیادی به زبانشناسی تاریخی داشت آغاز شد. کتاب ملاحظاتی به تاریخ ادب فارسی (۱۹۲۲) به قلم «شیگرو آراکی» زبانشناس و شاگرد ویلیام جکسون، استاد زبانهای ایرانی و سانسکریت دانشگاه کلمبیا، اولین معرفی مدون ادبیات فارسی به مردم ژاپن محسوب میشود. آراکی در این کتاب، برای اولین بار در ژاپن، مروری تاریخی بر زبان و ادب فارسی از دوران قبل از اسلام (هخامنشیان) تا عبدالرحمن جامی، آخرین شاعر فارسی عصر تیموریان، عرضه کرده است. وی همچنین مطالبی در مورد رباعیات عمر خیام (۱۹۲۰) به زبان ژاپنی به چاپ رسانده است. تحقیق زبان شناسانه ژاپنیها در مورد زبان فارسی در عصر اسلامی (فارسی جدید) در مقایسه با تحقیقات انجامگرفته مربوط به دوران پیش از اسلام، ضعیف بوده است. به عنوان مثال، مرور زبان فارسی در تقویم تاریخ توسط آتسوجی آشی کاگا (۱۹۶۴) و رویکرد کیگونودا به «فارسی جدید» (۱۹۸۸)، تحقیقات ارزشمندی هستند که بر برخی ابعاد زبان شناسانه تأکید ورزیده و ساختار دستوری «فارسی جدید» را بر مبنای زبانشناسی و از زاویه ایرانشناسی معرفی کردهاند. به هر حال «فارسی جدید» به خودی خود موضوع اصلی اینگونه تحقیقات نبوده است. در این زمینه لازم است به کار کامتارتویاگی نیز اشاره شود. یاگی با تجربهای که در زمینه زبانشناسی داشت، مطالعات و تحقیقاتی جدید در زبانشناسی با تأکید بر «فارسی جدید» (فارسی کلاسیک و جدید در دوره اسلامی) و ادبیات آن ارائه کرد. در مقالات او برای نخستین بار تحلیل جدیدی از موضوعات زبانشناسی فارسی مانند «زبان محاورهای فارسی معاصر»(۱۹۵۹)، «اصول واژههای قرضی فارسی مدرن»(۱۹۶۴)، «تحقیق واژگانی در کتب درسی رسمی فارسی جدید»(۱۹۶۴) ظاهر شد. بررسیهای دانشگاهی یاگی در مورد ادبیات فارسی مانند «ترجمه دیگری از گلستان»(۱۹۵۳) و «مجموعهای از ادبیات داستانی: «دورنما و شعبههای داستان فارسی»(۱۹۶۱) به خوبی رویکرد ژرف و کاملاً علمی او را به کتابهایی که در مورد «فارسی جدید» نگاشته شدهاند، توضیح میدهد. در خصوص رویکرد زبان شناسانه به متون ادب فارسی، لازم است به تحقیق ایچی ایموتو در مورد نظم شاهنامهخوانی(۱۹۵۹) اشاره شود که تحقیقی بهرهمند از شیوههای علمی بوده است. مقاله مشروح شوجی ماتسوشیتا نیز با عنوان «لهجه تهرانی»(۱۹۷۰) اولین گام در ژاپن، برای شناخت لهجههای زبان فارسی بوده است.
از همان ابتدا در معرفی «فرهنگ ایرانی» از طریق ترجمه متون ادبی کلاسیک فارسی، عمر خیام مورد توجه ویژه اساتید ژاپنی قرار گرفت. شاعر و فیلسوفی که با رباعیاتش که شبیه به جهانبینی بدبینانه بودیستی است، شهرت جهانی کسب کرد. در میان ترجمههای این رباعیات به زبان ژاپنی، ترجمه ریوساکو اوگاوا که بر مبنای نسخه بازبینیشده صادق هدایت نویسنده ایرانی انجامگرفته - ترانههای خیام (۱۹۳۴)- بیشترین شهرت را در ژاپن کسب کرده است. طی پنجاه سال گذشته، تعداد زیادی متون ادبی کلاسیک فارسی به ژاپنی ترجمه شده است. متن گلستان توسط ایزوساوا (۱۹۵۱) به ژاپنی ترجمه شد و در سال ۱۹۶۴ ترجمه معتبر و مقبولی به زبان ژاپنی از این کتاب مشهور فارسی با عنوان «گلستان با داستانی روشنفکرانه از ایران قرون میانی»، توسط ریچی گامو انجام پذیرفت. گامو که بدون شک از پیشگامان این امر در ژاپن بود دو مقاله در مورد این متن فارسی نوشته است (19۶۳-۱۹۵۲). لازم است اشاره کنیم که گامو همچنین «تاریخ ادبی ایران بر مبنای زمینههای فرهنگی» را به رشته تحریر درآورده است (۱۹۴۱). این کتاب ارزشمندترین و بزرگترین تلاش بعد از آراکی، برای نگارش تاریخ فرهنگی و ادبی ایران اسلامی توسط یک پژوهشگر ژاپنی است. یکی از شاگردان گوما به نام تسونئو کوریاناگی، در دانشگاه مطالعات خارجی توکیو از شخصیتهای بسیار فعال در این زمینه بوده است. او قابوسنامه و چهارمقاله (۱۹۶۳) و هفتپیکر (۱۹۷۱) را ترجمه کرد و مهم تر از همه ترجمه غزلهای حافظ از نسخه قزوینی (۱۹۷۷) به همت او صورت گرفته است.
با ترجمه اینگونه متون کلاسیک فارسی، راه برای مطالعه ادبیات فارسی بسیار مهیاتر شد و آشنایی با جوهره فرهنگ ایرانی برای ژاپنیها آسان تر گردید. امیکو اوکادا که در دانشگاه تهران ادبیات فارسی آموخته بود، اشعار حماسی و تغزلی از جمله خسرو و شیرین (۱۹۷۷)، لیلی و مجنون (۱۹۸۱) نظامی و ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی (۱۹۹۱) را به ژاپنی بسیار روان و جذاب ترجمه کرد. بخشهای مشهوری از شاهنامه، توسط کوریاناگی و اوکادا به ژاپنی ترجمه شد. اخیراً گزیدههایی از تذکرهالاولیاء عطار نیز توسط موریو فوجی به ژاپنی برگردانده شده است. کوریاناگی و اوکادا در مقالات خود موضوعات ادبی مربوط به ایران قرون میانی را مورد بحث قرار دادهاند. مقاله اوکادا با عنوان «چهره زن در حماسههای عاشقانه ادبیات کلاسیک فارسی» (۱۹۸۵) نشان توجه عمیق و خاص او به ادبیات فارسی بود. «تاریخ ادبیات فارسی» به قلم کوریاناگی که بحثهای خود را نه تنها بر نظریات شرقشناسان اوایل قرن بیستم، بلکه بر مطالعات جدید دانشگاهی قرار داده، توسط شماری از اساتید برجسته ایرانی مانند ذبیح الله صفا نویسنده «تاریخ ادبیات ایران» مورد توجه قرار گرفته شده است. کتاب کوریاناگی مشهورترین توصیف تاریخی ادبیات فارسی به زبان ژاپنی است. فرهنگ لغات فارسی- ژاپنی او هم ضمن نقش ویژهای که برای آموزش زبان فارسی به ژاپنیها دارد، جایگاه رفیعی در مطالعات دانشگاهی در مورد متون فارسی یافته است.
در زمینه ادبیات معاصر نیز، هایدمی هیداکاهم موقعیت ادبی ایران معاصر را با ارائه اطلاعاتی در مورد تغییرات سیاسی از زمان سقوط رضاشاه تا فراز و نشیبهای نهضت ملی شدن نفت در کتاب «صادق هدایت و حزب توده» توضیح داده است. وی همچنین بزرگ علوی نویسنده ایرانی را به خوبی معرفی کرده است. موریو فوجی هم در خصوص شرایط ادبی برهه انقلاب مشروطه تحقیقاتی در مورد سه روشنفکر برجسته آن عصر، ارائه کرده است. جلال آل احمد هم با تلاش های ارزشمند مینورو یامادا، یکی از متخصصان برجسته ژاپنی در خصوص فرهنگ عامیانه و زبان های محاورهای ایران، به ژاپن معرفی شده است. یامادا با ترجمه «نفرین زمین» آل احمد تلاش کرد بعضی موضوعات مهم اجتماعی را که توسط این نویسنده ایرانی مطرح شده مورد توجه قرار دهد. کتاب یوکوکاگاوا (فوجی موتو) در مورد آل احمد (۱۹۸۳) تنها کتابی است که به ژاپنی در مورد زندگی و کارهای آل احمد منتشر شده است.
در حوزهی شعر معاصر از چند سال قبل، به کوشش برخی استادان یا محققان جوان ایرانشناس، گامهایی برای شناخت و ترجمهی آثار شاعران معاصر برداشته شده است. در این زمینه باید به کوششهای خانمها کیمیه مائدا، شوری سوزوکی و ناهو ناکامورا و عدهای دیگر اشاره کرد. این پژوهشگران در سال 2009 منتخبی از شعر معاصر ایران را به زبان ژاپنی منتشر کردند که از نخستین گامها در این زمینه به شمار می رود. دکتر هاشم رجبزاده، استاد پیشین «دانشگاه مطالعات خارجی اوساکا» و استاد کنونی «دانشگاه ریوکوکو»، در مقالهها و کتابهای متعددی به معرفی اجمالی یا تفصیلی ایرانشناسان و ایرانشناسی در ژاپن پرداخته است. مجموعه منتخب تفصیلی او از آثار و آرای ایرانشناسان ژاپنی در «بنیاد موقوفات افشار» منتشرشده و فرهنگ زندگینامهای و کتابشناختی او در این زمینه، در «دایرهالمعارف بزرگ اسلامی» در حال انتشار است. گفتنی است، دکتر رجبزاده فراتر از سه دهه است که در کشور ژاپن به سر میبرد و برای خدمات فرهنگی خود در ژاپن، بزرگترین مدال افتخار ژاپن را از امپراتور این کشور دریافت کرده است.
مراکز، مدارس و کرسی های آموزش زبان و ادبیات فارسی:
مراکز آزاد:
- رایزنی فرهنگی ج.ا.ایران در توکیو
مراکز دانشگاهی (13):
1) عناوین: دانشگاه مطالعات خارجی اوساکا: https://www.osaka-u.ac.jp/en
2) دانشگاه مطالعات خارجی توکیو: http://www.tufs.ac.jp/english
3) دانشگاه کیوتو: تاسیس دانشگاه در سال1897؛ واحد زبان فارسی برای رشته های خاورمیانه شناسی /ادیان.
4) دانشگاه کوبه: تاسیس دانشگاه در سال1929؛ واحد زبان فارسی برای کرسی تاریخ شرق.
5) دانشگاه کیوشو: تاسیس دانشگاه در سال1910؛ واحد فرهنگ و تمدن ایرانی برای کرسی تاریخ.
6) دانشگاه چواو: واحد زبان فارسی در دانشکده مطالعات سیاسی.
7) دانشگاه توکیو: واحد خواندن متون تاریخی فارسی در موسسه مطالعات آسیایی دانشگاه توکیو.
8) دانشگاه تاکوشوکو: زبان فارسی از سال 2005 در دانشگاه تاکوشوکو به صورت آزاد تدریس می شود.
9) دانشگاه واسدا: زبان فارسی به صورت کلاس های آزاد تدریس می شود.
10) دانشگاه کیو: زبان فارسی به صورت کلاس های آزاد تدریس می شود.
11) دانشگاه توکای سوفیا: زبان فارسی به صورت کلاس های آزاد تدریس می شود.
12) دانشگاه دایتو یونکا: زبان فارسی به صورت کلاس های آزاد تدریس می شود.
13) دانشگاه هوکایدو: زبان فارسی به صورت کلاس های آزاد تدریس می شود.
انجمن ها و کانون ها (5):
1) انجمن ایران و ژاپن: سال تأسیس: 1958، فعالیتها توسعه روابط فرهنگی-سیاسی،-برگزاری کنفرانس درباره ایران، -برگزاری نمایشگاه
2) انجمن ژاپنی خاور نزدیک: 1959، شناسایی و شناساندن تمدن و فرهنگ کشورهای خاورمیانه در ژاپن
3) انستیتو فرهنگ شرق: 1941، پژوهش درباره فرهنگ و ادبیات کشورهای خاورمیانه از جمله ایران
4) آکادمی ژاپن(شعبه مطالعات شرقی): فلسفه شرق-زبانشناسی هند و ایرانیو اروپایی-روابط بین الملل-حقوق بین الملل و تاریخ دیپلماسی
5) انستیتو زبان های آسیایی و آفریقایی: 1959، تدریس زبان های مختلف آسیایی و آفریقایی از جمله زبان فارسی- برگزاری کنفرانس در حوزه فرهنگ و تمدن کشورهای آسیایی و آفریقایی
مشاهیر ادبی:
1) شیگرو آراکی : زبانشناس و شاگرد ویلیام جکسون، استاد زبانهای ایرانی و سانسکریت دانشگاه کلمبیا است که کتاب ملاحظاتی به تاریخ ادب فارسی (۱۹۲۲) را نوشته است. این کتاب او اولین معرفی مدون ادبیات فارسی به مردم ژاپن محسوب میشود. آراکی در این کتاب، برای اولین بار در ژاپن، مروری تاریخی بر زبان و ادب فارسی از دوران قبل از اسلام (هخامنشیان) تا عبدالرحمن جامی، آخرین شاعر فارسی عصر تیموریان، عرضه کرده است.
2) ریوساکو اوگاوا مترجم رباعیات خیام به زبان ژاپنی، ترجمه او بر مبنای نسخه بازبینیشده صادق هدایت نویسنده ایرانی انجامگرفته و باعث شد ترانههای خیام (۱۹۳۴)- بیشترین شهرت را در ژاپن کسب کند.
3) ریچی گامو در سال ۱۹۶۴ ترجمه معتبر و مقبولی به زبان ژاپنی از گلستان سعدی با عنوان «گلستان با داستانی روشنفکرانه از ایران قرون میانی» ارائه کرد. گامو که بدون شک از پیشگامان این امر در ژاپن بود دو مقاله در مورد این متن فارسی نوشته است (19۶۳-۱۹۵۲). لازم است اشاره کنیم که گامو همچنین «تاریخ ادبی ایران بر مبنای زمینههای فرهنگی» را به رشته تحریر درآورده است (۱۹۴۱). این کتاب ارزشمندترین و بزرگترین تلاش بعد از آراکی، برای نگارش تاریخ فرهنگی و ادبی ایران اسلامی توسط یک پژوهشگر ژاپنی است.
4) مینورو یامادا یکی از متخصصان برجسته ژاپنی در خصوص فرهنگ عامیانه و زبان های محاورهای ایران است. یامادا با ترجمه «نفرین زمین» آل احمد تلاش کرد بعضی موضوعات مهم اجتماعی را که توسط این نویسنده ایرانی مطرح شده مورد توجه قرار دهد. کتاب یوکوکاگاوا (فوجی موتو) در مورد آل احمد (۱۹۸۳) تنها کتابی است که به ژاپنی در مورد زندگی و کارهای آل احمد منتشر شده است.
