وضعیت زبان فارسی در روسیه
معرفی کشور روسیه:
روسیه پهناورترین کشور جهان است که در شمال اوراسیا قرار دارد. این کشور در آسیای شمالی و اروپای خاوری واقع است و با اقیانوس آرام شمالی و اقیانوس منجمد شمالی؛ و نیز با دریای خزر، دریای سیاه، و دریای بالتیک مرز آبی دارد. روسیه با ۱۴ کشور آسیایی و اروپایی مرز زمینی، و با کشورهای پیرامون دریای برینگ، دریای ژاپن، دریای خزر، دریای سیاه، و دریای بالتیک مرز آبی دارد. روسیه با ۱۷٬۰۷۵٬۴۰۰ (هفده میلیون و هفتاد و پنج هزار و چهارصد) کیلومتر مربع وسعت، عنوان پهناورترین کشور جهان را به خود اختصاص داده به گونه ای که اختلاف زمانی غربیترین منطقه تا شرقیترین نقطه روسیه در حدود ۹ ساعت است. کشور کانادا که به عنوان دومین کشور پهناور جهان شناخته میشود تنها مساحتی در حدود ۵۸ درصد مساحت روسیه را دارا میباشد. همچنین روسیه مساحتی بیشتر از یک دوم مساحت قاره آفریقا را در بر میگیرد. اما بیشتر مساحت روسیه را مناطق خالی از سکنه تشکیل میدهند. این کشور در عرضهای بالای جغرافیایی واقع شده و بیشتر مناطق کشور سرد سیر است. به همین سبب، در بیشتر مناطق روسیه (به ویژه سرزمین بزرگ سیبری) شرایط کشاورزی فراهم نیست. واژه روسیه یک کلمه اصیل روسی است و به معنای سرزمینی است که انسانهای روس زبان در آنجا زیاد زندگی می کنند. می توان گفت ریشه واژه روسیه کلمه روس است و این واژه در زمانهای قدیم از کلمه روس گرفته شده است. کشور روسیه یک کشور صنعتی است و مانند سایر کشورهای صنعتی دارای صنعت، علم و فرهنگ خودساخته و کاملاً مستقل و جدید است. کشور روسیه و پایتخت آن یعنی شهر مسکو مانند سایر کشورهای صنعتی و پایتخت سایر کشورهای صنعتی از زیباترین کشورها و شهرها در دنیا است. در اینجا ذکر یک نکته لازم است و آن این که سردسیر بودن مناطق زیادی از کشور روسیه دلیل عدم انجام فعالیت های کشاورزی در این مناطق در این کشور صنعتی نمی تواند باشد و در این کشور صنعتی باید روزی فرا برسد که سرتاسر سرزمین های سرد تبدیل به زمین های کشاورزی و باغات شود. پیش از این شوروری سابق وسعتی معادل ۲۲٬۴۰۲٬۲۰۰ کیلومتر مربع داشته که روسیه مساحتی در حدود ۷۷ درصد آنرا تشکیل میداده و باقی مانده آن که شامل ۵٬۳۲۶٬۸۰۰ کیلومتر مربع بوده در جریان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به ۱۴ کشور مستقل تبدیل شدهاست این میزان وسعتی در حدود ۲۳ درصد خاک شوروی سابق را تشکیل میدادهاست. روسیه به دو بخش روسیه اروپایی و روسیه آسیایی تقسیم میشود بخشی از روسیه که در قاره اروپا قرار دارد وسعتی در حدود ۴ میلیون کیلومتر مربع را به خود اختصاص داده و مساحتی در حدود ۲۴ درصد وسعت روسیه را شامل میشود ۷۷ درصد از جمعیت ۱۴۰٬۰۰۰٬۰۰۰ نفری روسیه در بخش اروپایی روسیه زندگی میکنند. پایتخت روسیه شهر مسکو است که در باختر و بخش اروپایی کشور قرار دارد و دومین شهر پرجمعیت اروپا پس از استانبول و ششمین از این منظر در میان شهرهای جهان بهشمار میرود. جمعیت مسکو ۱۲٬۴۰۴٬۰۰۰ نفر و مساحت آن ۲۵۶۱ کیلومتر مربع حدود ۳/۵ برابر تهران است.
روسیه با حدود ۱۴۶٬۷۹۳٬۷۴۴ نفر جمعیت نهمین کشور پرجمعیت دنیاست. تراکم جمعیت روسیه ۸٫۵۶ نفر در هر کیلومتر مربع است که از پایینترین نرخهای تراکم جمعیت در جهان به حساب میآید. همچنین، نرخ رشد جمعیت در این کشور اندکی زیر صفر است. بیشتر جمعیت روسیه در غرب این کشور (بخش اروپایی) زندگی میکنند. بر اساس سرشماری سال ۲۰۱۰، حدود ۸۱ درصد از مردم این کشور از قومیت روس اند. در مجموع ۱۶۰ گروه قومی در این کشور سکونت دارند. تاتارها ۳٫۹ درصد جمعیت روسیه را تشکیل میدهند و بزرگترین اقلیت قومی این کشور محسوب میشوند. اقوام اوکراینی، چوواش، باشقیر، چچنی، و ارمنی نیز هر یک بیش از یک میلیون نفر جمعیت دارند و آوارهای قفقازی، بلاروسیها، آسیها، آذربایجانیها و قزاقها از دیگر اقوام پرجمعیت روسیه اند.
زبان رسمی روسیه، زبان روسی است؛ ولی ۲۷ زبان رسمی دیگر نیز در جمهوریها و مناطق خودگردان این کشور وجود دارد. روسیه کشوری فدرال با تقسیمات کشوری پیچیدهای است که شامل ۸۳ واحد فدرال از جمله ۲۱ جمهوری خودگردان میشود. روسیه فرهنگ پرباری دارد و نویسندگان سرشناسی همچون تولستوی و داستایوفسکی را پروراندهاست.
تاریخچه زبان فارسی:
یادگیری زبان فارسی در روسیه در او ایل قرن 18 میلادی شروع شد. پترکبیر پادشاه روسیه در سال 1716 پنج نفر از دانشجویان مدارس مسکو را انتخاب و به ایران فرستاد تا زبان فارسی را یاد بگیرند و بتوانند به عنوان مترجم در دربارش خدمت کنند. در زمان پترکبیر به عنوان فرهنگ زبان فارسی در روسیه از فرهنگ «مجمع الفر» استفاده می کرده اند. از سال 1732 تدریس زبان فارسی در وزارت امور خارجه ی روسیه به طور جدی آغاز شد.
در نیمه ی دوم قرن 18 میلادی علاقه مردم روسیه به زبان های شرقی از آن جمله به زبان فارسی بسیار افزایش پیدا کرد. در آن زمان آثار ادبیات فارسی مانند «شاهنامه ی فردوسی و اشعار حافظ ، همچنین اوستا توسط ایران شناسان مورد مطالعه و ترجمه قرار گرفت و روشنفکران روسیه امکان یافتند با آثار بزرگ ادبیات ایران آشنا شوند وبه همین دلیل احتیاج به فرهنگ فارسی به روسی بوجود آمد.
در سال 1786 در سنت پترزبورگ اولین فرهنگ فارسی به روسی که دارای 625 کلمه بود در کتابی مربوط به سفر آقای یفرمف به بخارا ، خیوه ، ایران و هند منتشر شد. یک سال پس از آن، یک فرهنگ بزرگ در روسیه چاپ شد که در آن 285 کلمه ی زبان روسی به 51 زبان اروپایی و به 149 زبان آسیایی از آن جمله به فارسی ، پهلوی و افغانی ترجمه شده بود.
در او اخر قرن 18 میلادی اولین دانشگاه های روسیه تاسیس شده و از سال 1804 و 1805 در دانشگاه های مسکو ، قازان و خارکف و پس از چند سال یعنی در سال 1816 در دانشگاه سنت پترزبورگ تدریس زبان فارسی برای روسی زبانان آغاز شد. اولین استادان زبان فارسی در سن پترزبورگ ، شارموا زبان شناس فرانسوی و توپچی باشی ( ایرانی متولد شده در قفقاز) بودند. در سال 1826 بولدیدف که استاد زبان های شرقی در دانشگاه مسکو بود مجموعه متون فارسی برای دانشجویان روسی زبان را تهیه کرد که شامل غزلیات ، قصاید ، داستان های کوتاه و قطعات متون منثور قدیمی فارسی، همچنین یک فرهنگ نسبتاً بزرگ ( 3500 کلمه ) فارسی به روسی و یک شرح کوتاه دستور زبان فارسی شد. از همین کتاب تا او اخر قرن 19 به عنوان کتاب درسی اصلی استفاده می شد. در سال 1935 پتروف شرق شناس معروف روسیه که در دانشگاه سن پترزبورگ تحصیل کرده بود یک غزل حافظ را از فارسی به زبان روسی ترجمه نموده و در یکی از مجلات روسیه انتشار داد.این اولین ترجمه غزل فارسی به زبان روسی و آغاز آشنایی نزدیک مردم روسیه با نظم کلاسیک فارسی بوده است. شعرای بزرگ روسیه تعداد زیادی از اشعار فارسی را که به زبان های مختلف اروپایی ترجمه شده بود از این زبان ها به زبان روسی برگردانیده اند و همچنین برای اشعار خودشان از شعر حافظ، سعدی، سنائی و دیگر شعرای بزرگ ایران الهام گرفته اند.
آلکساندر پوشکین بزرگ ترین شاعر روسیه در سال 1829 ضمن سفر خود به قفقاز با فاضل خان شاعر ایرانی که به سن پترزبورگ می رفت آشنا شده و برای او شعری سروده که در آن گفته است که تو به سرزمین شمالی ما آمده ای . در اینجا بهار به ندرت فرا می رسد اما اسم حافظ و سعدی خوب شناخته شده است. یکی از اشعار پوشکین به حافظ تقدیم شده و در اشعار دیگرش ابیاتی از گلستان سعدی را به کار برده است. در نیمه ی دوم قرن 19 در دانشگاه های روسیه تدریس زبان فارسی توسعه پیدا کرد. زبان فارسی باستان زبان او ستایی فارسی میانه (پهلوی؛ فارسی کلاسیک و ادبیات کلاسیک ایران از جمله آثار فردوسی ، سعدی ، حافظ و غیره مورد مطالعه قرار می گرفته اند.
در سال 1869 میرزا ثانی گشتاسپ که از سال 1861 تا سال 1877 زبان فارسی را در دانشگاه سن پترزبورگ تدریس کرده یک فرهنگ فارسی، روسی فرانسوی زیر عنوان « فرهنگ مفید » با 4 هزار کلمه نوشت. پس از چند سال برزین کتاب دستور زبان فارسی را در شهر قازان به چاپ رساند. از همان زمان یعنی از اواسط قرن 19 پژوهش ها در بخش های گوناگون زبان شناسی ، ادبیات و هنرشناسی ایرانی در روسیه گسترش بی سابقه ای پیدا می کند. مطالعه علمی و ترجمه ی شاهنامه ی فردوسی آغاز می شود. در سال 1849 ژوکفسکی قسمتی از شاهنامه ی فردوسی یعنی داستان رستم و سهراب را از روی ترجمه آلمانی آن که توسط روکرت ایرانشناس معروف آلمانی انجام شده بور به زبان روسی ترجمه کرد. استاد نازادیانتس در کتاب تاریخ ادبیات فارسی که در سال 1851 منتشر شده فصلی به شاهنامه فردوسی و اهمیت آن هم در ادبیات ایران هم برای ادبیات جهانی اختصاص داد. همچنین تابی در شعر حماسی ایران نوشته که در آن به مطالعه ی شاهنامه فردوسی هم پرداخته است.
زالمان با همکاری ژوکفسکی در سال 1889 کتاب دستور زبان فارسی همراه با شرح عروض ، برگزیده ی اشعار فارسی نوشت و همچنین تحقیقات زیادی در مورد اشعار فارسی انجام داد از جمله تحقیقات رباعیات خاقانی که در سال 1875 به چاپ رسید. کورش علاوه بر ادبیات فارسی در زمینه خصوصیت صرف و نحو زبان فارسی کار می کرده و در سال 1877 کتابی در مورد ویژگی های نحو فارسی و وجوه تشابه و تفاوت نحو فارسی و روسی نوشت.
بارتولد و روزنبرگ در زمینه ی ادبیات فارسی تحقیقات زیادی انجام داده اند در سال 1901 شرح دستور زبان فارسی و در سال 1914 فرهنگ فارسی به روسی تالیف میرزا جعفر به چاپ رسیده است.
در قرن بیستم و به خصوص پس از انقلاب اکتبر سال 1917 زبان و ادبیات فارسی به طور مرتب تدریس می شود و مورد تحقیق قرار می گیرد. در دانشکده خاورشناسی دانشگاه لنینگراد (سن پترزبورگ فعلی) پس از انقلاب اکتبر، کرسی زبان و ادبیات فارسی ایجاد شد که استادان آن هنوززبان فارسی ، تاریخ زبان فارسی ، زبان های باستانی ایرانی و ادبیات ایران را تدریس می کنند.
مراکز اصلی ایران شناسی در مسکو انستیتوی خاورشناسی و انستیتوی زبان شناسی وابسته به آکادمی علوم اتحاد شوروی بوده اند. بعداً در دانشگاه های دیگر هم کرسی های ایران شناسی یا زبان و ادبیات فارسی هم تشکیل شد و مراکز جدید آموزش زبان و ادبیات فارسی ایجاد شد از آن جمله کرسی زبان و ادبیات فارسی در انستیتوی کشورهای آسیا و آفریقا ، کرسی زبان های آریایی (هند و ایرانی در دانشگاه روابط بین المللی و امثال آن.
همان طور که پیش تر نیز به آن اشاره شد، آموزش زبان فارسی در مراکز علمی- دانشگاهی فدراسیون روسیه، همپای با مطالعات ایران شناسی بیش از دو قرن قدمت دارد و آموزش این زبان در سه دوره پیش از کمونیست، دوران شوروی و دوران پساشوروی با فراز و فرودهای بسیاری همراه بوده است. در دوران پساشوروی و در سال های اخیر، تحت تأثیر گسترش روابط جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه، تمایل جوانان و حتی بزرگسالان به آشنایی با ایران امروز و فراگیری زبان فارسی دو چندان شده است. برای پاسخگویی به این نیازها و بهره گیری از فرصت فراهم شده و ارتباط با 23 مرکز علمی- دانشگاهی در اقصی نقاط روسیه که زبان فارسی در آنها تدریس می شود، ایجاد یک ساختار مناسب و تخصیص منابع انسانی و امکانات مناسب برای این امر ضروری بود. بر این اساس رایزنی فرهنگی در آذر ماه 1394 اقدام به تأسیس مرکز زبان فارسی نمود. تأسیس مرکز زبان فارسی را می توان نقطه عطفی در دوران پساشوروی برای ایجاد تحول در گسترش زبان فارسی در روسیه و حتی منطقه روس زبان دانست.
مراکز، مدارس و کرسی های آموزش زبان و ادبیات فارسی:
· نمایندگی بنیاد سعدی در کشور روسیه:
رایزنی فرهنگی ج.ا.ا. در فدراسیون روسیه
• مراکز دانشگاهی:
مسکو:
1 . انستیتوی کشورهای آسیا و آفریقا وابسته به دانشگاه دولتی مسکو (ISSA)
2. دانشگاه دولتی علوم انسانی روسیه (РГГУ)
3. دانشگاه دولتی زبانشناسی مسکو (МГЛУ)
4. آکادمی دیپلماتیک وزارت امور خارجه
5. انستیتوی دولتی روابط بینالملل مسکو
6. انستیتو (دانشگاه) نظامی وزارت دفاع فدراسیون روسیه
7. دانشگاه دوستی ملل روسیه
8. دانشگاه نوین روسیه (روسنو) سنپترزبورگ
9. دانشگاه دولتی سنپترزبورگ جمهوری تاتارستان
10. دانشگاه فدرال قازان جمهوری داغستان
11. دانشگاه دولتی ماخاچ قلعه جمهوری باشقیرستان
12. دانشگاه دولتی اوفا جمهوری آستیای شمالی
13. دانشگاه دولتی ولادی قفقاز یکاترینبورگ
14. دانشگاه دولتی اورال ساراتوف
15. دانشگاه دولتی ساراتوف چلیابینسک
16. دانشگاه چلیابینسک
17. دانشگاه دولتی آستاراخان (آستاراخان)
18. انستیتوی روابط بینالملل و مطالعات منطقهای سیبری (ناواسیبیرسک)
19. دانشگاه دولتی کوبان (کراسنادار)
20. داشگاه عالی اقتصاد (مسکو)
• اتاقهای ایران : (22)
• مراکز (۱۶)
• انجمن ها و کانون ها (2)
• مشاهیر ادبی:
- لف نیکلایویچ تالستوی
- آنتون پاولویچ چخوف
- فئودور میخائیلویچ داستایوسکی
- الکساندر سرگیویچ پوشکین
از دیگر مشاهیر ادبی روسیه می توان به گورکی، مایاکوفسکی، آنا اخماتوا، سولژنتسین، الکسی تالستوی، پاسترناک، بونین، شولوخوف، بولگاکف و ... اشاره کرد.
