وضعیت زبان فارسی در بنگلادش

معرفی کشور بنگلادش:
   جمهوری خلق بنگلادش که پیش از این پاکستان شرقی نام داشت در پی جنگ آزادی‌بخش بنگلادش، در تاریخ ۲۶ مارس ۱۹۷۱ از پاکستان غربی (پاکستان امروزی) جدا شده و کشوری مستقل شد. دولت وقت ایران علی‌رغم داشتن روابط حسنه با پاکستان، بنگلادش را به رسمیت شناخت و به دنبال آن در سال 1353، یک هیئت سیاسی از بنگلادش وارد تهران شده و حدود یک ماه بعد سفارت آن کشور در تهران تاسیس و متعاقب همین اتفاق، سفارت ایران در داکا در اواخر سال 1354 افتتاح شد. 

زبان این کشور پس از پیدایش نژاد بنگالی، تحت عنوان زبان بنگالی یا بنگلا (بنگاله) درآمد که امروزه زبان ملی و ایالتی این کشور محسوب می شود. تقریباً همه مردم به زبان بنگالی صحبت می کنند و تنها چند صدهزار مسلمان که به دنبال تقسیم شبه قارّة هند، از ایالت بهار (بیهار) هند به بنگلادش مهاجرت کرده‌اند به زبان اردو سخن می گویند. زبان اقوام نواحی تپه‌ای شرق و شمال کشور نیز عمدتاً از خانوادة زبان های تبتی ـ برمه‌ای است. زبان انگلیسی نیز اگرچه رسمی نیست ولی به عنوان زبان دوم شناخته می‌شود. همچنین افراد تحصیل کرده کشور بنگلادش به زبان‌های هندی، اردو و عربی نیز صحبت می‌کنند. 

تاریخچه زبان فارسی:
 زبان فارسی بیش از 600 سال (1204-1837 میلادی) زبان رسمی دولت بنگال بوده است و این پیشینۀ دیرینۀ زبان فارسی در سرزمین بنگلادش تا آنجاست که برخی محققان در این باره معتقدند که سرزمین بنگال شرقی که بنگلادش کنونی از لحاظ جغرافیایی در آن واقع است، اولین قسمت از شبه قاره هند بود که آغاز به فراگیری زبان فارسی نمود. از سال ۱۲۰۴ م. که اختیارالدین محمد بن بختیار خلجی حکومت مسلمانان در بنگال را تشکیل داد، زبان فارسی وارد بنگال شد. حکام مسلمان از سال ۱۲۰۴م تا ۱837م  بر شبه قاره هند مسلط بودند و حدود ۶۳3 سال بر بنگال نیز حکومت کردند. در این قرن ها زبان فارسی زبان رسمی بنگال بود. ولی زبان دینی مسلمانان زبان عربی بود. در واقع، از قرن ششم هجری، زبان فارسی به عنوان یکی از برنامه  های درسی در مدارس گنجانده شد. محمد بن اختیار خلجی به عنوان نخستین پادشاه مسلمان، اولین مدرسه را در شهر رنگپور (نواحی شمال بنگلادش) تأسیس کرد. به نظر می  رسد که تدریس زبان فارسی از آن زمان در مدارس شروع شد. از این به بعد همۀ فضلا، علما، شعرا، سخنوران، مورخین و تذکره نویسان شبه قاره مخصوصاً بنگاله آثار خود را به این زبان نگاشتند. در این مدت طولانی ششصد ساله صدها کتاب به زبان فارسی در بنگاله تألیف شد که وجود منابع بسیار غنی از آثار ادبی و هنری در بنگاله، مؤید این حقیقت است. توانایی این زبان نه تنها در ادبیات و هنر بلکه در انتقال علوم وابستۀ تاریخ، مذهب، قرآن و حدیث غیر قابل انکار است. لازم به ذکر است که در کنار ترقی و تکامل زبان فارسی در این سرزمین، هنرهای وابسته به آن مانند خطاطی، نقاشی، معماری که مظاهر دیگری از فرهنگ فارسی است، تکامل یافت (ابوالبشر، 144.145:1393). اولین کتاب فارسی که در بنگلادش ترجمه شد، کتاب اُمرتکندو (omirtkundo) بود که اصل آن به زبان سانسکریت است. نویسندۀ این کتاب وُجر (Vojor) است که در زمان علی مردان خلجی (1209-1216م) برای تبادل افکار و نظرات مذهبی با رهبران مسلمانان از کامروپ  به لکهنو پایتخت بنگال آن زمان آمد. در عهد غیاث  الدین اعظم شاه (1389-1409م)، نیز زبان و ادبیات فارسی رونق داشته است. سید اکرام در این  باره معتقد است که این دوره برای زبان و ادبیات فارسی دورۀ طلایی بوده است. یکی از مهمترین کتاب-هایی که در این دوره به وسیلۀ مولانا ابراهیم ابن قوام فاروقی نوشته شد، فرهنگ ابراهیمی است که ابراهیمی در آن بعضی از اصطلاحات فارسی را با شعر والای خود توضیح داده است. علاءالدین حسین شاه در سال 1502م در غرۀ شهید مدرسه  ای بنا نهاد که قرن  ها محل آموزش و ترویج زبان و ادبیات فارسی بود. دورۀ مغول جایگاه زبان فارسی از اهمیت ویژه  ای برخوردار بود که در این باره دکتر محمد انعام الحق معتقد است:
دورۀ مغول، دوره  ای بود که به گسترش زبان و ادبیات فارسی اهمیت خاصی داده شد. در زمان مغول، فارسی نه تنها به عنوان زبان اداری بلکه در سایر امور زندگی نیز اهمیت یافت. به همین علت در این دوره هیچ  گونه چاپ سنگی یا سنگِ بنا به زبان عربی دیده نمی  شود. بر روی سکه  ها، دیوارهای مساجد، سردر ساختمان  ها، در مکاتبات شاهان در دستگاه  های آموزش و پرورش و در دیگر اداره  های دولت، فارسی توسعه یافت. حتی برای استخدام افراد و یا ارتقای پست و مقام بالاتر، فارسی جایگاه ویژه  ای داشت و زمانی رسید که این زبان، زبان علو و ادب فرهنگیان شد. در این دوره ادبیات بنگالی از تأثیرپذیری زبان و ادبیات فارسی جان بیشتری یافت.
شاه محمد صغیر، یکی از قدیمیترین نویسندگان بنگاله کتابی به نام «یوسف و ذلیخا» به زبان بنگالی نوشت. موضوع این کتاب توصیف و ستایش غیاث  الدین اعظم شاه است که گمان می  رود محمد صغیر به عنوان اولین شاعر زبان بنگالی است که اشعارش را دربارۀ دین اسلام به زبان بنگالی سرود. بعد از جنگ  های پلاسی (1757م.) حکومت استعمارگر انگلیس در بنگال استقرار یافت و این استقرار باعث کاهش کاربرد زبان فارسی در دربار و دوایر دولتی شد. البته کارهای اداری و مالیاتی دولت به زبان فارسی و نیز به زبان بنگلا انجام می شد، ولی تا سال 1837م. برای انجام امور دادگستری فقط از زبان فارسی استفاده می شد؛ زیرا در این زمینه واژه در حد کافی به زبانی غیر از زبان فارسی وجود نداشت. از این رو، شرکت هند شرقی مجبور شد به مأموران خود زبان فارسی را آموزش دهد و به کسانی که یادگیری زبان فارسی می  پرداختند، از طرف دولت بورس نیز داده می  شد. در این زمان وضعیت زبان فارسی در سرزمین بنگال شکل متفاوتی داشت. در سال 1774م. وارن هستینگز مسئول فورت ویلیام شد و در سال 1781م. با تلاش او مدرسه ای به نام مدرسه کلکته گشایش یافت. درآن مدرسه زبان فارسی و علوم اسلامی تدریس می  شد. در سال 1778م. چارلچ ولکینس (1747-1730م) حروف ماشین نویسی فارسی را اختراع کرد. این جریان، گسترش زبان و ادبیات فارسی را در بنگلا دوچندان کرد. در کنار چاپ فراوان کتاب  های فارسی، مجله و فصلنامه و نشریه فارسی هم به وجود آمد. آمار نشان می دهد که کتاب  ها و ترجمه  های فارسی  ای که در قرن نوزدهم میلادی به زبان فارسی به چاپ رسیده است، تعدادشان از کتاب  هایی که  از قرن سیزدهم تا قرن هیجدهم میلادی به چاپ رسیده، بیشتر است. پیش از انقلاب اسلامی، یادداشت تفاهمی میان وزارت علوم ایران و وزارت آموزش بنگلادش در زمینه همکاری‌های فی  مابین به امضاء رسید که پس از انقلاب نیز، این یادداشت مورد بازنگری قرار گرفت. اعزام استاد زبان فارسی از ایران به دانشگاه داکا در قالب برنامه مبادلات فرهنگی و یادداشت تفاهم صورت می‌گیرد. . در سال های 2004-2005 تفاهم  نامه‌ای میان دانشگاه فردوسی مشهد و دانشگاه‌های راجشاهی، کولنا، جهانگیرنگر  و دانشگاه چیتاگونگ در زمینه همکاری‌های آموزشی، و مبادلات علمی به خصوص در زمینه زبان و ادبیات فارسی به امضا رسید. انتخاب رشته زبان فارسی در میان دانشجویان بنگلادشی نسبت به سایر کشورهای شبه قاره با استقبال خوبی همراه بوده است.

مراکز، مدارس و کرسی های آموزش زبان و ادبیات فارسی:

نمایندگی بنیاد سعدی در کشور هدف: 
                 رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در داکا    https://dhaka.icro.ir

موسسات دانشگاهی:
1)    موسسه زبان‌های نوین وابسته به دانشگاه داکا: https://www.du.ac.bd/body/IML
2)    موسسه زبان های نوین وابسته به دانشگاه کولنا: https://ku.ac.bd

مدارس:
o     مدارس قومی و آموزش زبان فارسی: در سیستم آموزشی دینی کشور بنگلادش دو جریان مستقل و مجزا وجود دارد. یکی تحت پوشش دولت که به نام «مدارس عالیه» شهرت دارد و دیگری «مدارس قومی» که با مدیریت و پشتوانه مردمی اداره می‌شود.

مراکز دانشگاهی:  
1)گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه داکا https://du.ac.bd/body/PERS
2)گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه راجشاهی https://www.ru.ac.bd/persian
3) گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه چیتاگنگhttps://cu.ac.bd/pll

اتاق های ایران:
1.    اتاق ایران در دانشگاه داکا
2.    اتاق ایران در دانشگاه راجشاهی

انجمن ها و کانون ها:
1.    انجمن فارسی بنگلادش
2.    رومی سوسایتی: (انجمن علامه رومی{مولوی})
3.    احسنیه صوفی انیستیتو
4.    بنیاد فارسی

مشاهیر ادبی:
قاضی نذرالاسلام : شاعر ملی بنگلادش
 https://en.banglapedia.org/index.php/Islam,_Kazi_Nazrul

برای مطالعه بیشتر
1.    ابوالبشر.کلثوم.1393. زبان و ادبیات فارسی در بنگلادش. داکا: گروه زبان و ادبیات فارسی بنگلادش.
2.    ابوکلام سرکار. محمد. 1400. تنگ شکر در بنگلادش: جایگاه مفاخر ادب فارسی در بنگلادش، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
3.    ایتن، ر.م. 1386. عناصر فرهنگ ایران اسلامی در بنگال. دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر دکتر غلامعلی حداد عادل. ج چهارم. ذیل حرف ب. چاپ دوم. صص 340-337. تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی.
4.    ایران  زاده. نعمت الله. 1392. مقاله: شناختنامه گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه داکا. یادنامه افتتاحیۀ ساختمان تازه ساز حافظ سرا. داکا: گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه داکا- بنگلادش.
5.    درودگریان فرهاد، حدادی، الهام. 1397. شور قند پارسی: بررسی وضعیت زبان و ادبیات فارسی در بنگلادش، تهران: بنیاد سعدی و خاموش.
6.    درودگریان. فرهاد. 1396. تحلیل و بررسی آثار فارسی دربارۀ تأثیر زبان و ادب فارسی در آثار ادبی قاضی نذرالاسلام، شاعر ملی بنگلادش. مجله شبه قاره فرهنگستان زبان و ادب فارسی. شماره 6و 7.
7.    سهسرامی. کلیم. 1999م. خدمتگزاران فارسی در بنگلادش. داکا: رایزنی فرهنگی ج.ا.ایران در داکا- بنگلادش.
8.    سیف الاسلام خان. ک.ام. محسن الدین میا. محمد. 1380. نگاهی به تاریخ زبان و ادبیات فارسی در بنگال. مجلۀ نامه پارسی. شماره 22. صص 152-139.
9.    عبدالصبورخان. 1386، تأثیر فارسی بر زبان بنگالی. نامۀ پارسی، سال 12.  شماره 1و2. صص:95-75.