وضعیت زبان فارسی در پاکستان
معرفی کشور پاکستان:
پاکستان با نام رسمی جمهوری اسلامی پاکستان، کشوری در جنوب آسیا است و پایتخت آن اسلامآباد نام دارد. این کشور در جنوب مرز آبی هزار کیلومتری با دریای عمان دارد و از غرب با ایران، از شمال با افغانستان، از شرق با هندوستان و از شمال شرق با جمهوری خلق چین هممرز است. ناحیه کشمیر مورد ادعای هندوستان و جمهوری اسلامی پاکستان است. هر دو کشور هند و جمهوری اسلامی پاکستان بهطور جداگانه بخشهایی از این منطقه را اداره میکنند و این مناطق توسط خط کنترل از هم جدا شدهاند. دین رسمی جمهوری فدرال پاکستان اسلام است و در میان کشورهای اسلامی، دومین کشور از نظر تعداد مسلمانان محسوب میشود. این کشور در سال ۱۹۴۷ به عنوان یک دولت و کشور جدید از هند مستقل شد. در سال ۱۹۷۱ جنگ داخلی به جدایی پاکستان شرقی با نام بنگلادش از این کشور منجر شد. این منطقه تاریخچه کهنی از زندگی و تمدن را داراست که شامل تمدن دره سند میشود. از زمان استقلال، جمهوری فدرال پاکستان دورههای رشد نظامی و اقتصادی و همچنین بیثباتی را همگام با جدا شدن بنگلادش از خود، تجربه کردهاست. جمهوری فدرال پاکستان از لحاظ بزرگی نیروهای مسلح در رده هفتم جهان است و تنها کشور اسلامی دارنده جنگافزار هستهای میباشد.
اگرچه از قدمت کشور نوین پاکستان بیش از 70 سال نگذشته است، اما ناحیه سرزمینی و گروه های قبیله ای ساکن در آن، دارای چندین قرن قدمت می باشند و از این رو کشور پاکستان یک سرزمین باستانی با هویتی جدید به شمار می رود. پاکستان از چهار ایالت، یک منطقه خودمختار قبایلی، یک منطقه فدرال پایتخت (اسلام آباد) و دو منطقه مربوط به جامو و کشمیر تشکیل شدهاست. که عبارتند از ایالت بلوچستان به مرکزیت کویته، ایالت خیبرپختونخواه به مرکزیت پیشاور، ایالت پنجاب به مرکزیت لاهور، ایالت سند به مرکزیت بندر کراچی، منطقه فدرال پایتخت به پایتختی اسلامآباد، منطقه خودمختار قبایلی به مرکزیت میران شاه، منطقه کشمیر آزاد (جامو و کشمیر آزاد) به مرکزیت مظفرآباد و ایالت گلگت بلتستان به مرکزیت گلگت. ایالت بلوچستان و ایالت سرحد شمال غربی نیز دارای مناطق خودمختار قبایلی هستند.
طبق تصمیم دولت پاکستان در سال 2016، زبان اردو به عنوان زبان رسمی کشور پاکستان انتخاب شد. درحالیکه قبلاً زبان اردو و انگلیسی هر دو رسمیت داشتند. زبان اردو از ترکیب زبان مهاجمان و ساکنان اولیه این سرزمین به وجود آمده است و مخلوطی از زبان های عربی، فارسی و ترکی است. شیوه صحبت به زبان اردو همانند زبان هندی است، اما خط نوشتاری آن با زبان هندی متفاوت است. خط الفبای اردو بر پایه الفبای پارسی بنیان نهاده شده که با افزودن چهار حرف ٹ، ڈ، ڑ، ے به الفبای فارسی تشکیل شده است. حرف ه دوچشم نیز در اردو با قلمی دیگر بهصورت: ھ نمایش داده میشود.
تاریخچه زبان فارسی :
زبان فارسی در پاکستان به دلیل قرابت زبان اردو با فارسی، وجود کتابها و نسخههای خطی فارسی قابل توجه، وجود جمعیت فارسیزبانان و فارسیدانان، هممرزبودن با ایران و ظهور متفکر و شاعر بزرگ، علامه محمد اقبال لاهوری در عرصه حیات فکری، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و ادبی همچنان قابل توجه است. عرفا و بزرگان دین که از ایران به هند هجرت نمودند نیز در ترویج فرهنگ ایرانی در شبه قاره مخصوصاً کشمیر، پنجاب، ایالت سرحد و سند سهیم بودهاند. مهمترین این عرفا و بزرگان میرسیدعلی همدانی، خواجه معین الدین اجمیری چشتی، شاه شمس تبریز، عثمان علی هجویری معروف به داتا گنج بخش و لال شهباز قلندر هستندکه از راه شریعت و طریقت به مردم این منطقه خدمت کردند و فرهنگ اسلام و زبان فارسی را ترویج نمودند. این کشور از غرب و شمال با دو کشور فارسیزبان ایران و افغانستان هممرز است. شمار دانشآموختگان پاکستانی در رشته زبان و ادبیات فارسی بیشتر از همه کشورها، بهجز ایران است. در انجمنهای ادبی از شهرهای گوناگون پاکستان مجالس سخنرانی و شعرخوانی فارسی هفتگی و یا ماهانه برگزار میشود که در آن از کشورهای فارسیزبان اشخاص و افراد دعوت به عمل میآید. در رادیو پاکستان اسلام آباد روزانه برنامه ای به زبان فارسی اختصاص دارد که اخبار و برنامه هایی به مناسبت های فرهنگی و... را اجرا می کند. افزون بر شاعران و نویسندگان فارسی پاکستانی، علاقه مندان زیادی در پاکستان وجود دارند که به زبان فارسی صحبت میکنند.
با پیدایش پاکستان پیوندهای فرهنگی چند هزار سالة مردم دو کشور در چهار چوب پیمان نامه هایی نوسازی شد. پایه-گذاری «انجمن روابط فرهنگی ایران و پاکستان» در خرداد ماه 1327خ ـ ژوئن 1948م در کراچی به ریاست شیخ غلام-حسین هدایت الله استان دار سند و جانشینی کاردار ایران را باید سرآغاز روابط فرهنگی رسمی دو کشور دانست. روز پنجم تیرماه 1328خ نیز «انجمن روابط ایران و پاکستان» را کسانی چون علی اصغر حکمت وزیر امور خارجه و استادان ملک-الشعرای بهار ، سعید نفیسی ، بدیع الزمان فروزان فر، عباس اقبال و رضازاده شفق و غضنفرعلیخان سفیر کبیر پاکستان پایه گذاشتند.
همچنین براساس موافقت نامة فرهنگی اسفندماه 1334 که چگونگی همکاری های فرهنگی دو کشور را مشخص کرد، تا کنون صدها استاد، دانشجو و هنرمند میان دو کشور داد و ستد شده است. پایه گذاری رایزنی فرهنگی ایران در کراچی (1328خ ـ 1949م) و سپس جا به جایی به اسلام آباد (1339خ ـ 1960م)، خانه های فرهنگ ایران در شهرهای لاهور (1335خ ـ 1956م)، مولتان (1355خ ـ 1976م)، راولپندی(1347خ ـ 1968م)، پیشاور(1347خ ـ 1968م)، کویته (1335خ ـ 1956م)، کراچی (1331خ ـ 1952م) و حیدرآباد (1346خ ـ 1967م) و راه اندازی «کرسی زبان فارسی» و «گوشة ایران» در بیشتر دانشگاه های پاکستان و «بخش زبان اردو» در دانشکدة زبان های خارجی دانشگاه تهران همه از دستاوردهای آن موافقت نامه است. امروزه نیز شماری از دانشجوی ایرانی در رشته های گوناگون دانشگاه های پاکستان آموزش می بینند که اگر ناآرامی ها و تندروی های فرقه ای پاکستان نبود بی گمان شمار این دانش جویان چندین برابر می-شد. هم چنین شمار بسیاری دانش جوی پاکستانی در دانشگاه های ایران سرگرم آموختن هستند.
«مرکز تحقیقات فارسـی ایـران و پاکسـتان» نیز از سال ۱۳۴۸ خورشیدی در زمینه حفظ و گسترش زبان فارسی در پاکستان فعال بوده است که کارنامة آن در زمینه های ایران شناسی و زبان و ادبیات فارسی مانند خریداری و جمع آوری گنجینه ای از آثار با ارزش و گاه منحصر به فرد نسخه های خطی فارسی فراهم آوردن مجموعه ای مفید از کتاب ها و منابع چاپی فارسی، اردو ،عربی، انگلیسی و منابع مرجع مورد استفاده برای محققان و مراجعان، برقراری مناسبات و روابط علمی سودمند با مراکز گوناگون علمی، تحقیقاتی و دانشگاه های پاکستان مرتبط با آموزش زبان فارسی، بازنویسی و تصحیح برخی متون مفید و با ارزش خطی که حاصل تلاش و مجاهدت پیشینیان مردم این سرزمین می باشد به منظور استفاده پژوهشگران و استادان، تقویت گروه های آموزشی زبان فارسی در نقاط مختلف کشور پاکستان، برگزاری گردهمایی و نشست ها با استادان زبان فارسی به منظور تدوین راهکارها برای گسترش زبان فارسی، تأسیس و تجهیز اتاق های ایران-شناسی در دانشگاه ها، تهیه لوح فشرده از نسخه های خطی کمیاب و نفیس، همکاری با کتابخانه های معتبر جهان در خصوص مبادله کتب مورد نیاز، چاپ فصل نامة دانش، گردآوری و فهرست نویسی و چاپ نسخ خطی فارسی، فراهم سازی ریزفیلم و لوح فشرده از آن نسخ برای کتابخانه ها و نهادهای پژوهشی کشور چون کتابخانة ملی، کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران پیش چشم همگان است. کتابخانة گنج بخش مرکز تحقیقات با بیش از 27.000 عنوان نسخة خطی خود گواه پیوند فرهنگی ریشه دار دو کشور و از بزرگ ترین گنجینه های خطی فارسی در جهان به شمار می رود. این مرکز پس از گزینش اسلام آباد به پایتختی پاکستان از سال 1361خ به این شهر جا به جا و زمینی هم از سوی دولت پاکستان برای ساختمان آن به دولت ایران واگذار شد که با گرفتاری های جنگ تحمیلی و کاستی های دیگر کار ساخت بر زمین ماند و زمین بازپس گرفته شد که با کوشش بسیار نهادهای دست اندرکار، گر چه زمینی دیگر برای این کار گرفته شد، ولی دولت پاکستان جلوی کار را گرفته است. در حال حاضر این مرکز به محل خانه فرهنگ راولپندی انتقال یافته و از آن محل به صورت مشترک استفاده می نمایند.
زبان فارسی در پاکستان به دلایل زیر همچنان پرمخاطب و قابل توجه است:
1) زبان مردم پاکستان اردوست و هویت ملی پاکستان از زبان اردو جدا نیست. این زبان با زبان فارسی پیوندی ناگسستنی دارد. سرود ملی و تقریباً شصت درصد لغات اردو (قدیم) فارسی است؛ حتی درصد لغات فارسی را در لهجه لکهنویِ زبان اردو 68 درصد دانستهاند. اردو را دختر زیبای فارسی میخوانند و معتقدند حیات دوباره اردو در گرو زبان فارسی است. در واقع فارسی شناسنامه تاریخی این کشور به حساب می آید.
2) وجود انبوه کتابها و نسخههای خطی فارسی در پاکستان که طی صدها سال به قلم نیاکان مردم امروز شبهقاره تألیف شده، تاریخ، فرهنگ، ادبیات، معارف دینی، اعتقادات، احساسات و عواطف مردم پاکستان را در بر دارد. تعداد نسخههای خطی فارسی در دانشگاهها و کتابخانهها و موزههای ملی هند و پاکستان و نیز در کتابخانه دو مرکز تحقیقات زبان فارسی در اسلامآباد و دهلی گواه صحت این مدعاست. بر در و دیوار آثار تاریخی این کشور، سنگنوشتههای مساجد و گورستانها، کتیبههای خانقاهها، حسینیهها و مساجد شیعیان و اهل سنت، اشعار فارسی دیده میشود. سالخوردگان زیادی وجود دارند که تا دو یا سه دهه پیش در مکتبها و مدرسههای فارسی، گلستان و بوستان و مثنوی خواندهاند. شهرهای ادبی و عرفانی پاکستان در بلوچستان، سند، پنجاب، خیبر پختونخواه، کشمیر و گلگیت و بلتستان میراث دار فرهنگ و ادب ایرانزمیناند.
3) دلیل سوم وجود جمعیتی در این کشور است که به فارسی سخن میگویند. علیرغم چیرگی فرهنگ و زبان انگلیسی بر این کشور و حاکمیت آنها بر رسانهها و نظام آموزشی آن، فارسی به عنوان یکی از زبانهای زنده مورد اهتمام است؛ زیرا همانند زبانهای بلوچی، پشتو، بلتی، سندی، پنجابی و... لهجههایی از فارسی نیز در میان ساکنان آن به کار میرود که نمونههای آن را در طوایف هزاره، درانی، دهواری، قزلباش، یوسفزیی، تاجیک و دری میتوان شنید. اهالی سرحدی پاکستان و مناطق عشایری و هیمالیایی و کشمیر به فارسی سخن میگویند. خاندانهای اصیل ایرانی در پنجاب و سند و لکهنو در خانه به فارسی حرف میزنند و این زبان را شعار اصالت خانوادگی و اشرافیت میدانند. کتیبه مساجد و عمارات و قباله ازدواج و سنگ مزار مسلمانان امروز نیز به فارسی نوشته میشود. علاوه بر آن بیش از سه میلیون افغانی مهاجر در این کشور زندگی میکنند که بسیاری از آنان به فارسی سخن میگویند. عده زیادی از دانشآموختگان حوزهها و دانشگاه های ایران و صدها حوزه علمیه شیعی به دلیل نیاز به متون فارسی از این زبان بهره میجویند. نزدیک به دویست دانشگاه و دانشکده و مرکز آموزش عالی دولتی و خصوصی در ایالتهای مختلف، دارای بخشها و کرسیهای زبان فارسی و مرتبط با آن هستند و نزدیک به همین عدد عضو هیئتعلمی و استاد مدعو در بخشهای یادشده مشغول تدریس میباشند.
4) دلیل چهارم نه به روابط تاریخی گذشته، بلکه به جغرافیای امروز و زندگی امروز تعلق دارد. پاکستان با چهار کشور هند و ایران و افغانستان و چین مرز مشترک دارد. زبان رسمی دو کشور از این چهار کشور فارسی است. ایران، همسایه بزرگ پاکستان، با این کشور مرز طولانی دارد و نخستین کشوری است که پاکستان را در بدو استقلال آن در سال 1947 میلادی به رسمیت شناخته است. این اعتماد و علاقه که عمر آن با عمر دولت پاکستان برابر است طی هفتاد و پنج سال گذشته همچنان ادامه یافته و امروزه زمینه لازم برای انواع همکاریهای سیاسی و امنیتی و اقتصادی و فرهنگی میان دو کشور ایران و پاکستان مهیا است .
5) علاوه بر موارد فوق، تاریخ جدید این کشور نیز مانند گذشتهاش با فارسی قرابت دارد و این به دلیل ظهور متفکر و شاعر بزرگ، علامه محمد اقبال لاهوری در عرصه حیات فکری، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و ادبی کشور پاکستان در یکصد سال اخیر است. نام پاکستان با نام اقبال پیوند خورده که شاگرد مکتب زبان فارسی است. اگرچه برخی در پاکستان بسیار کوشیده اند تا فارسی را نمادی شیعی بشناسانند اما می توان با حرکتی جهادی، فکر و طبعی بلند و طرحی بزرگ، در آیندهای نه چندان دور شاهد تحولی شایسته در این حوزه بود.
مراکز، مدارس و کرسی های آموزش زبان و ادبیات فارسی :
نمایندگی بنیاد سعدی در کشور پاکستان: (8)
1) رایزنی فرهنگی ج.ا.ا. در اسلام آباد پاکستان
2) خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در راولپندی
3) خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در مولتان
4) خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در لاهور
5) خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در پیشاور
6) خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در کراچی
7) خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در حیدر آباد
8) خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در کویته
دوره های آموزش زبان فارسی خارج از نمایندگی (تعداد:43)
1) بخش ارتباطات، دانشگاه پنجاب
2) بخش مطالعات و پژوهش، دانشگاه ملی هنر پنجاب
3) ایوان صوفیا (اوقاف پنجاب)
4) جامعه زینبیه منهاج الحسین (خواهران)
5) موسسه بیت الشعور
6) عباس نگر (ایرانیان مقیم)
7) جامعه خدیجة الکبری
8) دبستان اقبال
9) فارسی از راه دور
10) دانشکده هنر
11) منهاج القران (اهل سنت)
12) جامعه نعیمیه
13) جامعه نرجسیه
14) جامعه کریمه اهل البیت سمن آباد
15) جامعه الزهرا لاهور
16) دانشگاه بیکن هاوس
17) جامعه بیت الشعور
18) موسسه آل عمران
19) جامعه کریمیه اهل بیت (ع)
20) مدرسه جامعه فاطمهالزهرا
21) بخش الهیات دانشگاه مدیریت تکنولوژی، جوهر تاون لاهور
22) مرکز آموزشی منهاج الحسین، لاهور
23) مرکز آموزشی منهاج الحسین، لاهور
24) مرکز آموزشی منهاج الحسین، لاهور
25) ایوان صوفیا
26) جامعه خدیجه الکبری
27) جامعه خدیجه الکبری
28) جامعه المصطفی
29) دانشگاه لمز لاهور
30) دبیرستان تمثیل
31) دفتر مجلس وحدت مسلمین
32) آکادمی اقبال لاهور
33) موسسه ای آی دی ایس پی کویته
34) آکادمی ورلد تایم
35) پتیاله هاوس
36) انجمن زنان مجلس وحدت اسلامی شهر هری پور، پیشاور
37) مرکز اسلامی شیخ زاید در د انشگاههای کراچی، لاهور و پیشاور
38) انجمن فارغالتحصیلان و دوستداران زبان فارسی پیشاور
39) انجمن فارغالتحصیلان زبان فارسی راولپندی
40) مرکز مطالعات پاکستان حسینی
41) دانشکده سیتی گلبهار طاهره صغیر دار
42) دانشکده عبدالعلی خان
43) دانشکده باچاخان
مراکز تحقیقاتی زبان فارسی:
- مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان
کرسی ها و دانشگاه های زبان و ادبیات فارسی : (150)
1) دانشگاه بین المللی اسلامی: https://www.iiu.edu.pk
2) دانشگاه ملی زبان های نوین ( نومل ): https://www.numl.edu.pk
3) دانشگاه پنجاب لاهور: http://pu.edu.pk/home/department/31/Department-of-Persian
4) دانشگاه جی سی لاهور:. https://gcu.edu.pk/persian/
5) دانشگاه بانوان لاهور: ۔ http://www.lcwu.edu.pk/persian-overview.html
6) دانشگاه بلوچستان:http://web.uob.edu.pk/uob/departments/Persian/index.php
7) دانشگاه پیشاور:
8) دانشگاه بهاء الدین زکریای ملتان
9) دانشگاه آزاد علامه اقبال
10) دانشکده اسلامیه دانشگاه پیشاور
11) دانشگاه جی سی ، فیصل آباد
12) دانشگاه بانوان، جیل رود لاهور
13) دانشگاه سیتهی پیشاور
14) بخش فارسی دانشکدة خاورشناسی دانشگاه پنجاب
15) بخش فارسی دانشکدة اصغر مال ـ روالپندی
16) بخش فارسی دانشکدة پسرانة اسلام آباد
17) جامعه الزهرا
18) دانشگاه جی سی ،سرگودها
19) دانشکده دولتی شالیمار، لاهور
20) دانشکده دولتی راوی رود، شاهدره لاهور
21) دانشکده دولتی بانوان F-7/2
22) دانشکده دولتی دختران مارگله
23) دانشکده دولتی بانوان G-10/4
24) دانشکده دختران F/6-2
25) دانشکده مادل دختران F-7/4
26) دانشکده دولتی پسران H-8 و 4-9
27) دانشکده دولتی اسلامیه ، سول لائین، لاهور
28) دانشکده دولتی اسلامیه ، ریلوی رود لاهور
29) دانشکده دولتی ایم ای او لاهور
30) دانشکده دولتی دیال سنگ لاهور
31) دانشکده دولتی اسلامیه چیچا وطنی
32) دانشکده دولتی سائینس وحدت رود، لاهور
33) دانشکده دولتی کامرس ، علامه اقبال تائون لاهور
34) دانشکده دولتی تائون شپ، لاهور
35) دانشکده دولتی مادل تاون، لاهور
36) دانشکده دولتی کهاریان، لاهور
37) دانشکده دولتی شاه حسین تائون شپ، لاهور
38) دانشکده دولتی اوکاره
39) دانشکده دولتی تربیت مدرس لاهور
40) دانشکده دولتی تربیت بدنی (معلمین) لاهور
41) دانشکده دولتی تربیت مدرس علوم، تائون شپ، لاهور
42) دانشکده دولتی ، شیخو پوره
43) دانشکده دولتی سانگله هل
44) دانشکده دولتی نارنگ
45) دانشکده دولتی شرقپور
46) دانشکده دولتی ننکانه صاحب
47) دانشکده دولتی اسلامیه،سانگله هل
48) دانشکده دولتی پتوکی (بخش قصور)
49) دانشکده دولتی کوت رادها کرشن
50) دانشکده دولتی کلبرک لاهور
51) دانشکده دولتی بهائی پهرو
52) دانشکده دولتی مصطفی آباد ( قصور)
53) دانشکده دولتی جهلم
54) دانشکده دولتی دیپال پور
55) دانشکده دولتی حویلی لکها
56) دانشکده دولتی بصیر پور اوکاره
57) دانشکده دولتی هجره شاه مقیم، اوکاره
58) دانشکده دولتی (انتر)،گوجره، اوکاره
59) دانشکده دولتی ریناله خورد
60) دانشکده دولتی سیتلایت تائون، گوجرانواله
61) دانشکده دولتی اسلامیه جناح، سیالکوت
62) دانشکده دولتی کامونکی
63) دانشکده دولتی قلعه دیدار سنگه
64) دانشکده دولتی مولانا ظفر علی خان
65) دانشکده دولتی علی پور چته
66) منصوره دگری کالج ، ملتان رود، لاهور
67) دانشکده دولتی شالیمار تائون، لاهور
68) کریسنت کالج ، سیتلایت تائون، گوجرانواله
69) دانشکده دولتی حمایت الاسلام فیروز پور رود، لاهور
70) دانشکده دولتی هاشمی میموریل آف کامرس، لاهور
71) گیریرژن کالج ، لاهور کینت
72) دارالحکمت کالج ، فیروز پور رود ، لاهور
73) بله شاه دگری کالج آفیسر کالونی ، قصور
74) دانشکده دولتی شاه کوت
75) دبفینس کالج لاهور دیفینس
76) کالج دولتی بانوان باغبانپوره
77) دانشکده دولتی شاد باغ، لاهور
78) دانشکده دولتی اسلامیه ، کوپر رود، لاهور
79) دانشکده دولتی اسلامیه ، کوت خواجه سعید لاهور
80) دانشکده دولتی تمبر مارکیت لاهور
81) دانشکده دولتی راوی رود داتا نگر لاهور
82) دانشکده دولتی اسلامیه بانوان لاهور کینت، لاهور
83) دانشکده دولتی بانوان وحدت رود، لاهور
84) دانشکده دولتی گلبرگ لاهور
85) دانشکده دولتی جناح،مزنگ لاهور
86) دانشکده دولتی اپوا جیل رود لاهور
87) دانشکده دولتی گیریژن، لاهورکینت
88) دانشکده بانوان،بند رود لاهور
89) دانشکده دولتی بلال گنج، لاهور
90) دانشکده دولتی تربیت مدرس بانوان لاهور
91) دانشکده دولتی تربیت بدنی (معلمین) بانوان لاهور
92) دانشکده دولتی تربیت مدرس علوم، خیابان کرست، لاهور
93) دانشکده دولتی کلیات البنات، لاهور
94) دانشکده دولتی حمایت الاسلام گاردن تائون، لاهور
95) دانشکده دولتی بانوان شرقپور
96) دانشکده دولتی بانوان ننکانه صاحب
97) دانشکده دولتی اسلامیه بانوان،لاهور کینت
98) دانشکده دولتی بانوان مصطفی آباد ، لاهور
99) دانشکده دولتی بانوان مادل تائون لاهور
100) دانشکده دولتی بانوان گلشن راوی لاهور
101) دانشکده دولتی بانوان چونیان ( قصور)
102) دانشکده دولتی بانوان بهائی پهرو
103) دانشکده دولتی بانوان پتوکی
104) دانشکده دولتی بانوان اوکاره
105) دانشکده دولتی بانوان دیپال پور
106) دانشکده دولتی بانوان لال پل لاهور
107) دانشکده دولتی بانوان بصیر پور اوکاره
108) دانشکده دولتی بانوان هجره شاه مقیم، اوکاره
109) دانشکده دولتی (انتر) بانوان،گوجره، اوکاره
110) دانشکده دولتی ریناله خورد
111) دانشکده دولتی سیتلایت تائون بانوان، گوجرانواله
112) دانشکده دولتی اسلامیه بانوان،گوجرانواله
113) دانشکده دولتی پیپل کالونی، گوجرانواله
114) دانشکده دولتی بانوان کامونکی
115) دانشکده دولتی قلعه دیدار سنگه
116) دانشکده دولتی بانوان راه والی
117) دانشکده دولتی بانوان علی پور چته
118) دانشکده دولتی بانوان اوکاره جنوب
119) دانشکده دولتی کنیرد ، جیل رود لاهور
120) دانشکده دولتی عائشه راوی رود، لاهور
121) دانشکده اشرفیه بانوان ، فیروز پور رود، لاهور
122) دانشکده دولتی بانوان منصوره لاهور
123) دانشکده دولتی گوالمندی، لاهور
124) دانشکده دولتی کوئین میری اقبال رود لاهور
125) دانشکده دولتی فاطمه جناح ، چونا مندی، لاهور
126) دانشکده دولتی بانوان ، فیروز والا
127) دانشکده دگری پیشین
128) دنشکده دولتی موسی
129) دانشکده دولتی فدرال
130) کالج دگری -کویته
131) دانشکده سردار حسن موسی
132) دانشکده کویته
133) دانشکده دخترانه کویته کینت
134) کالج ا ف جی کویته
135) کالج دگری خضد ار
136) دانشکده دولتی دخترانه بی بی بلاک چاندی جوی
137) دانشکده دولتی دخترانه گریجو بت راولپندی
138) دنشکده دولتی دخترانه مسلم تاون
139) دنشکده دولتی خدیجه عمر دخترانه نیج با ته
140) دانشکده پست گرجو یت راولپندی
141) دانشکده دخترانه پیشاور رود راولپندی
142) اسلامیه کالج دانشگاه پیشاور
143) دانشگاه زنان شهیده بی نظیر بوتو پیشاور
144) بخش تاریخ دانشکده ادبیات و زبان های خارجی دانشگاه پیشاور
145) بخش فارسی دانشگاه پیشاور
146) مرکز مطالعات آسیای جنوبی دانشگاه پنجاب
147) دانشگاه مول بهاولپور مولتان
148) دانشگاه مظفرآباد، کشمیر آزاد
149) دانشکده دولتی دخترانه باچاخان
150) دانشکده دولتی سرحدات بانوان
151) دانشکده عالی علوم پسرانه چارسده
152) موسسه علوم مدیریت حیات آباد (پیشاور)
اتاق های ایران : (34)
1) دانشگاه ملی زبان های نوین اسلام آباد
2) دانشگاه پنجاب
3) اتاق فردوسی دانشگاه بانوان لاهور
4) دانشگاه جی سی
5) دانشکده دولتی بانوان فاطمه جناح چونامندی
6) دانشگاه جی سی فیصلآباد
7) دانشکده دولتی تائون شیپ بانوان لاهور
8) دانشکده بانوان کوپررود لاهور
9) دانشگاه آزاد مظفرآبادکشمیر
10) دانشگاه کراچی
11) دانشگاه بلوچستان
12) قومی مقتدره قومی زبان اسلام آباد
13) اکادمی ادبیات پاکستان
14) موسسه مطالعات تمدن آسیا- بخش تاریخ دانشگاه قائد اعظم اسلام آباد
15) دانشکده دولتی دخترانه پست گریجویت راولپندی
16) دانشکده دولتی دخترانه پیشاور رود راولپندی
17) گوشة ایران در کتابخانه مرکز مطالعات
18) گوشه هنر و تمدن ایران در موزه ملی پاکستان
19) گوشه حافظ در بنیاد ملی کتاب
20) گوشه مولوی دانشگاه یو سی پی لاهور
21) گوشه حافظ دانشگاه بی نظیر بوتو
22) گوشه ایران دانشگاه اسلامیه کالج پیشاور
23) دانشگاه پیشاور
24) گوشه حافظ در مرکز مطالعات پاکستان دانشگاه پیشاور
25) گوشه سعدی در بخش گروه زبان وادبیات دانشگاه پیشاور
26) دانشکده فاطمه جناح
27) دانشکده دولتی اسلامی کوپر رود
28) دانشکده دولتی مناوان
29) دانشکده دولتی بلال گنج
30) دانشکده دولتی اسلامی سیویل لاین
انجمن ها و کانون ها: (27)
1) اداره تحقیقات پاکستان (دانشگاه پنجاب)
2) دبستان اقبال https://www.dabistaneiqbal.org
3) انجمن فارسی (گورنمنت کالج لاهور)
4) انجمن عربی و فارسی دانشگاه پنجاب
5) مجلس ترقی ادب (لاهور)
6) اقبال آکادمی پاکستان (لاهور)
7) انجمن روابط فرهنگی پاکستان و ایران (کراچی)
8) انجمن دوستداران ایران (کراچی)
9) انستیتو مطالعات آسیای میانه و غربی (دانشگاه کراچی)
10) سازمان فارسی راولپندی
11) بزم سخن (پیشاور)
12) مجلس فارسی (کویته)
13) بزم اقبال(دانشکده دولتی کویته)
14) موسسه مسلم: https://www.muslim-institute.org/MuslimInstitute
15) پنجابی ادبی آکادمی لاهور
16) انجمن فرهنگی ایران و پاکستان(کراچی و لاهور)
17) موسسه مطالعات تمدن آسیا- بخش تاریخ دانشگاه قائداعظم اسلام آباد
18) انجمن مطالعات تاریخی پاکستان کراچی
19) انستیتو مرکزی تتبعات اسلامی کراچی
20) انستیتو امور بین المللی پاکستان (کراچی)
21) انجمن حمایت اسلام لاهور
22) انجمن دوستی پاکستان و ایران
23) انجمن ایرانشناسی دانشگاه پنجاب
24) انجمن ادبی سند
25) انجمن فارسی بلوچستان
26) انجمن فارسی بلتستان
27) انجمن ادبی پاکستان و ایران (پرشین آکادمی)
28) انجمن ادبیات ایران
29) انجمن ایرانیان
مشاهیر ادبی:
o اقبال لاهوریhttps://www.cgie.org.ir/fa/article/240312
o آغامحمد یمین خان لاهوری: http://ensani.ir/fa/article/354522
o انعام الحق کوثر: https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage
o دین محمد ادیب فیروز شاهیhttp://ensani.ir/fa/article/197005
o بشیر احمد نذیر
o حافظ محمود شیرانیhttp://ensani.ir/fa/article/155455
o سید حیدر شهریار نقوی https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/18248
o سید سبط حسن رضوی https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/48092/89/text
o مرحوم سید محمد اکرام اکرام https://www.aparat.com/v/8tdbV
o سید علی رضا نقوی
o شاهد چوهدری
o ظهورالدین احمد. http://mahmoudafshar.ir/afsharawarder
o ظهیر احمد صدیقی: رئیس گروه داشگاه دولتی لاهور بود. او برای نگارش اثری تحتعنوان گنجینه https://www.aparat.com/v/zqMpI
o عارف نوشاهی: https://www.ical.ir/ical/fa/Content
برای مطالعه بیشتر:
1) حداد عادل، غلامعلی. (1396). حدیث سرو و نیلوفر (9 مقاله درباره زبان و ادبیات فارسی در شبه قاره هند). تهران: سخن.
2) حدادی، الهام. (1398). سند راهبردی پاکستان. تهران: انتشارات بنیاد سعدی.
3) حسینی، سید موسی. (1398). نگاهی به پاکستان. تهران: موسسه فرهنگی و هنری انتشارات بین المللی الهدی.
4) توسلی، محمد مهدی. (1393). کتاب مطالعات ایرانی در پاکستان. قم: مجمع ذخایر اسلامی.
5) ربانی، مهدی. (1396). ره آورد سفر به لاهور: کارنامه 89 روز سرپرستی در خانه فرهنگ ج.ا.ایران در لاهور. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی.
6) صافی، قاسم. (1385). سفرنامه سند کراچی تا شهر خاموشان: قلمروی از تاریخ زبان و فرهنگ فارسی. تهران: موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
7) صافی، قاسم. (1379). سرزمین و مردم پاکستان. تهران: حسینه ارشاد.
8) مقالات فصلنامه دانش مرکز تحقیقات ایران و پاکستان. https://pakdanesh.com/
9) نوشاهی، عارف. کتابشناسی فهرست های نسخه های خطی پاکستان
