وضعیت زبان فارسی در هندوستان
- معرفی کشور هند
هند، کشوری در جنوب آسیا است که بخش گسترده ای از شبه قاره هند را شامل میشود و پایتخت آن دهلی نو است. هند از شمال غربی با پاکستان؛ از شمال با چین، بوتان، نپال و تبت؛ و از شمال شرقی با برمه و بنگلادش همسایهاست. همچنین هند از خاور با خلیج بنگال، از باختر با دریای عمان، و از جنوب نیز با اقیانوس هند مرز آبی دارد.
پهناوری هند ۳٬۲۸۷٬۲۶۳ کیلومتر مربع (رتبه هفتم در جهان) است. بیشتر سرزمین هند پست و هموار است و رشتهکوه هیمالیا که در شمال کشور قرار دارد باعث شدهاست که رطوبت و ابرهای بارانزا به شمال آسیا نفوذ نکند و در نتیجه هند کشوری پرباران و مرطوب و دارای خاک بسیار حاصلخیز است. این موضوع باعث شدهاست که این کشور بتواند جمعیّت بسیاری را در خود جای دهد.
جمعیت هند حدود ۱٬۳۶۵٬۳۸۰٬۰۰۰ نفر است که دومین کشور پرجمعیت دنیا پس از چین بهشمار میآید. بندر بمبئی (مومبائی) با جمعیتی نزدیک به ۱۴ میلیون نفر، پرجمعیتترین شهر هند است. هند بیش از سی و پنج شهر بزرگ با جمعیت بالای یک میلیون نفر دارد. بمبئی، دهلی، دهلی نو، کلکته، مدرس، بنگلور، حیدرآباد، اگرا، میسور، جیپور، گوا، پونا، بوپال، تریواندروم، سورات و کانپور از شهرهای مهم این کشور پهناور هستند. هند دارای تاریخ و فرهنگ بسیار کهن و پرباری است که به ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد میرسد. هند سرزمین تبارها، زبانها، آیینها، و فرهنگهای فراوان و گوناگون میباشد. در هند صدها زبان و هزاران گویش و لهجه وجود دارد. علاوه بر دو زبان هندی و انگلیسی که در قانون اساسی این کشور زبان رسمی اعلام شدهاست، ۲۲ زبان دیگر در یک یا چند ایالت موقعیت زبان رسمی را دارند.
- تاریخچه زبان و ادبیات فارسی در هند: تحلیلی از نفوذ، اوج و تأثیر ماندگار
آشنایی ایرانیان با هندی ها به هزارۀ دوم قبل از میلاد می رسد. در آن دوره ایرانیان و هندی ها (آریایی ها) با هم می زیستند. نخستین بار که انوشیروان شمال هندوستان را فتح کرد ارتباط علمی و ادبی بین دو ملت بیشتر شد. به درخواست انوشیروان برزویه طبیب که به دانش و تدبیر یگانه روزگار بود به هندوستان رفت و کتاب کلیله و دمنه را از زبان هندی به پهلوی ترجمه کرد. آریایی ها به زبان سانسکریت سخن می¬گفتند.
از این رو زبان پارسی قدیم و زبان اوستایی و زبان سانسکریت خیلی به هم نزدیک بودند وافسانه های ملی و داستان های باستانی این دو قوم در بسیار موارد بهم آمیخته و شبیه هستند. پس از تصرف ایران به وسیله مسلمانان، زردشتی ها به هندوستان مهاجرت کردندو در شبه قاره هند پراکنده شدند. این زردشتی¬ها اولین گروهی بودند که زبان فارسی پهلوی را وارد شبه قاره کردند. پس از حملات مسلمانان به هند و سقوط حکومت¬های محلی، فارسی زبان رسمی و ادبی سراسر شبه قاره هند شد. و تأثیر عمیقی بر زبانها و فرهنگ¬های محلی هند گذاشت. این زبان 800 سال بر اندیشه، روابط، سیاست، اقتصاد و فرهنگ مردم هند نفوذ و گسترش داشت؛ به گونهای که کلیه آثار مهم فرهنگی، مذهبی، سیاسی، ادبی، مکاتبات، اسناد شخصی و دولتی و احکام قضایی هند تا پیش از استعمار انگلستان، به زبان فارسی نوشته میشد و مدتهای مدیدی این سرزمین مهد پرورش شعر و ادب فارسی بود. زبان فارسی نه تنها به عنوان یک ابزار ارتباطی، بلکه به مثابه پُل فرهنگی میان تمدنهای ایرانی و هندی عمل کرد. این زبان در دوره غزنویان به هند راه یافت و با فرمانروایی دودمان گورکانیان هند زبان رسمی شد. به گونهای که کلیه آثار مهم فرهنگی، مذهبی، سیاسی، ادبی، مکاتبات، اسناد شخصی و دولتی و احکام قضایی هند به زبان فارسی نوشته میشد. اوج رونق این زبان در هند مربوط به دوره مغولان هند است. در این دوره بسیاری از شعرا و ادبا از ایران به هند مهاجرت کرده و این منطقه را به کانون زبان فارسی تبدیل کردند.
هند شاعران بزرگی همچون بیدل دهلوی و امیر خسرو دهلوی و دستگاه شعری سبک هندی را در خود پروراند. گسترش زبان فارسی در آن دوره آنقدر رواج داشته است که امیر خسرو دهلوی معروف به طوطی هند معتقد بوده است: هر فردی از ساحل رود ایندوس تا ساحل دریا، زبان فارسی را می¬داند پس دیگر نیازی به یادگیری این زبان نیست.
زبان فارسی تأثیر فراوانی بر زبانهای هند بهویژه زبان اردو گذاشتهاست. این زبان پیش از آنکه هند مستعمره انگلستان شود (سده ۱۹ میلادی)، دومین زبان رسمی این کشور و زبان فرهنگی و علمی بهشمار میرفت.
کتابهای بسیاری در قرون میانه هند به زبان فارسی تألیف شده که امروزه این نسخ خطی در کتابخانههای متعددی وجود دارد و تعداد آنها به بیش از یک میلیون نسخه می رسد. فارسی باستان در ردیف زبانهای کلاسیک هندی چون سانسکریت شمرده میشود و این خویشاوندی، خود زمینه ساز گفتگوی چند هزارساله میان تمدن ایران و تمدن هند بوده است. آثار گرانبها و نسخ خطی بسیار ارزنده موجود در هند، حکایت از این واقعیت دارد.
هند، میراث دار مطالعات زبان فارسی در چهار قلمرو زیر است:
1. متون دینی
2. متون تاریخی (کتاب های تاریخی، مکاتبات دیوانی و سیاسی دولت¬های شبهقاره)
3. متون صوفیانه (آثار فارسی صوفیان شبهقاره)
4. متون ادبی ( بهویژه شعر شاعران فارسیگوی شبهقاره)
پس از استعمار انگلیسیها در سال ۱۸۳۲ زبان انگلیسی به تدریج جایگزین زبان فارسی شد. با نفوذ استعمار انگلیس و تسلط زبان انگلیسی در منطقه، زبان انگلیسی به تدریج جای زبان فارسی را گرفت. هرچند زبان فارسی در شبه قاره هند، به اندازهای ریشه دار بود که بعد از روی کار آمدن انگلیسی¬ها، ده ها سال به عنوان زبان رسمی باقی ماند و بازهم در مدارس دینی و اکثر مدارس دیگر تدریس می شد.
در اوایل سده چهارم هجری، در سِند شاعری ظهور کرد مشهور به رابعه بنت کعب که اشعار فصیح دلکشی از او در قدیمیترین تذکرهها نقل شده است و میرسانَد که در زمان او، زبان فارسی در سِند رواج داشته است.
هندوستان مهد هنر خوشنویسی نیز بوده است و تعداد استادان و بزرگان این هنر در هندوستان کم نبودند. اگرچه بسیاری از هنرمندان از ایران، افغانستان و آسیای مرکزی به این کشور مهاجرت کردهاند، اما در این کشور نیز هنرمندان بزرگی مانند محمد حسین کشمیری، حافظ ابراهیم، محمد باقر زرین قلم، حافظ نورالله و نیز حتی خوشنویسان هندو و غیر مسلمان مانند سرب سینگ ماناک دهلوی، جگنات داس و ... وجود داشتند.
در دوره تسلط انگلیسی ها اگر چه اندکی از رونق زبان و ادب فارسی در هند کاسته شد، اما به کنار نهاده نشد. پس از استقلال هند در1947/1325 توجه مسئولین مملکتی و ادب دوستان هندی به زبان و ادب فارسی اگر چه به سال های دوره سلاطین آل مملوک و گورکانی باز نگشت، اما همچنان و کمابیش به روندخود ادامه داد و علیرغم مشکلات پیش رو، همواره جزء برنامه های فرهنگی مسئولان دوکشور قرار گرفت که ازاین جمله می¬توان به تاسیس خانه های فرهنگ در دهلی، بمبئی و حیدرآباد به وسیله جواهرلعل نهرو، تاسیس کرسی های زبان وادبیات فارسی در دانشگاه های دهلی، ملیه اسلامیه و مدارس توسط ابوالکلام آزاد اشاره کرد.
در حال حاضر، زبان و ادبیات فارسی به عنوان یک رشته تحصیلی در دانشگاه ها و در مدارس علوم دینی و بعضی از دبیرستانهای هند، تدریس می شود. در میان عامه مردم نیز تأثیرات زبان و ادبیات فارسی به قدری است که ریشهها و آثار آن را در مکالمات و گفت و شنودهای روزمره مردم کوچه و بازار به خوبی قابل مشاهده است.
زبان فارسی با همت روشنفکران و دانشمندان این سرزمین، مانند ابوالکلام آزاد، جواهر لعل نهرو، ذاکرحسین و رابیندرانات تاگور، شاعر معروف هند و... همچنان رونق دارد. طبق گزارشی درسال1977/1355، از مجموع 96 دانشگاه رسمی و دولتی در هند، زبان و ادبیات فارسی در20 دانشگاه در مقطع کارشناسی، در36 دانشگاه در مقطع کارشناسی ارشد و در 10دانشگاه در مقطع دکتری تدریس می شده، بنابراین در66 دانشگاه کرسی زبان و ادبیات فارسی دایر بوده است؛ البته این آمار مدارس دینی، مراکز اسلام شناسی، دبیرستان ها و دانشگاه-هایی که زبان فارسی در آنها به صورت اختیاری تدریس می شده را شامل نمی شد. مهم ترین این دانشگاه ها که دارای بیش از50 دپارتمان زبان فارسی هستند عبارتند از: دهلی، جواهرلعل نهرو معروف به جنیو، جامعه ملیه اسلامیه، بمبئی، پتنا، علیگر، عثمانیه، الله آباد، لکنهو، بنارس، مدارس، کلکته، بهوپال، پونا، بمبئی، کشمیر، سرینگر، گجرات، احمدآباد، ناگپور، پنجابی، بیهار، بنگال، گواهاتی.
در حال حاضر طبق گزارش رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در سال 1395/2016 در بیش از 300 دانشگاه و کالج مهم هند دوره های آموزش زبان فارسی دایر است.
- مراکز، مدارس و کرسی های آموزش زبان و ادبیات فارسی
مراکز آموزش زبان فارسی (3)
- رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران دهلی نو
- مرکز تحقیقات فارسی دهلی نو
- وابستگی فرهنگی جمهوری اسلام ایران در بمبئی
دانشگاه های دارای کرسی زبان و ادبیات فارسی (38)
1. دانشگاه دهلی www.du.ac.in
2. دانشگاه جواهر نعل نهروhttp://www.jnu.ac.in
3. دانشگاه جامعه ملیه اسلامیه دهلی نوhttp://jmi.ac.in
4. دانشگاه اسلامی علیگر www.amu.ac.in
5. دانشگاه کشمیر، سرینگر، جامو و کشمیر http://www.kashmiruniversity.net
6. دانشگاه لکهنو http://www.lkouniv.ac.in
7. دانشگاه برودا مهاراجه سایاجی راو شهر ودودرا گجرات http://www.msubaroda.ac.in/
8. دانشگاه گوهاتی آسام http://www.gauhati.ac.in/
9. دانشگاه هندویی بنارس http://www.bhu.ac.in
10. دانشگاه پتنا – بیهار http://www.patnauniversity.ac.in
11. دانشگاه بی آر امبیدکر بیهار- مظفرپور http://www.brabu.net
12. دانشگاه ویر کِنوَر سینگ، آرا، بیهار http://www.vksu-ara.net
13. دانشگاه باگلپور تلکا مانجی (تی.ام. بهاگلپور بیهار) http://www.tmbu.org/
14. دانشگاه ویسوا بهارتی، بنگال غربیhttp://www.visva-bharati.ac.in
15. دانشگاه اله آباد www.allduniv.ac.in.
16. دانشگاه گرونانگ، دیو امرتسر (ایالت پنجاب) http://www.gndu.ac.in/
17. دانشگاه پنجابی، پتیالا – پنجاب http://punjabiuniversity.ac.in
18. دانشگاه برکت الله – بوپال http://www.bubhopal.nic.in
19. دانشگاه زبانهای اردو، عربی و فارسی مولانا مظهر الحق، پتنا http://www.mmhapu.bih.nic.in
20. دانشگاه پنجاب، چندیگر http://www.puchd.ac.in
21. دانشگاه عثمانیه(حیدرآباد) http://www.osmania.ac.in
22. دانشگاه بمبئی http://www.mu.ac.in
23. دانشگاه کلکته http://www.caluniv.ac.in
24. دانشگاه اسماعیل یوسف http://iycollege.com/new/index.php?static_id=84
25. دانشگاه احمد آباد (ایالت گجرات) www.gujaratuniversity.org.in
26. دانشگاه مهاراشترا http://www.maharashtracollege.org/?page_id=40
27. دانشگاه بنگور
28. دانشگاه مدرس چنای http://www.unom.ac.in
29. دانشگاه مولانا آزاد (شهر حیدرآباد) http://www.manuu.ac.in
30. دانشگاه شهر ناکپور
31. دانشکده هنر بیجاپور (ایالت کارناتاکا)
32. دانشگاه اردو، عربی و فارسی خواجه معین الدین چشتی- لکهنو http://uafulucknow.ac.in/
33. دانشگاه سری ونکتشور تروپتی http://svuniversity.ac.in/
34. دانشگاه ، گلبرگا کرناتکا http://www.gulbargauniversity.kar.nic.in
35. دانشگاه کرناتکا http://www.kud.ac.in
36. دانشگاه هری سینگ گورhttp://www.dhsgsu.ac.in
37. دانشگاه آزاد ملی ایندیرا گاندی ایگنو www.ignou.ac.in
38. دانشگاه ام. جی. پی روحی خاند باری لی http://www.mjpru.ac.in/
کالج های دارای کرسی زبان فارسی(تا مقطع لیسانس) (30)
1. کالج آموزشی مگد، گیا در ایالت بیهار http://www.mcegaya.com/
2. کالج اقلیتهای اسلامی، بهاگلپور، بیهار
3. کالج اورینتل پتنا، بیهار
4. کالج ایچ. دی. جین، شهر آرا، بیهار http://hdjaincollege.org
5. کالج ایل.این. تی. مظفرپور (تحت نظارت دانشگاه بیهار مظفرپور) http://www.lntcollege.in/
6. کالج ایل.ای.دی - ناگپور http://www.ladcollege.org
7. کالج آر.دی.اس. مظفر پور http://www.rdscollege.in
8. پونا کالج http://www.akipoonacollege.ac.in
9. دکن کالج http://www.dcpune.ac.in
10. کالج ملی شبلی http://shiblicollege.ac.in
11. کالج بریلی http://www.bareillycollege.org
12. کالج ذاکر حسین، دهلی (روزانه و شبانه)
13. کالج دولتی دختران رامپور
14. کالج دولتی رضا رامپور
15. کالج سری کشن ساردا، هیلاکندی، آسام http://www.sscollegehkd.ac.in
16. شیعه پی.جی.کالج، لکهنو http://www.shiapgcollege.in
17. کالج کاتن، گوهاتی http://www.cottoncollege.org.in
18. کالج گاندی فیض عام، شاه جهانhttp://www.gfcollege.co.in
19. کالج مولانا آزاد، کلکته http://www.maulanaazadcollege.in
20. کالج دولتی زنان نواکدل، سرینگر کشمیر www.gcwnk.com
21. کالج امرسنگ سرینگر www.amarsinghcollege.com
22. کالج دولتی زنان، خیابان مولانا آزاد سرینگر http://gcwmaroad.org
23. کالج شریمتی کیشر بایی لاهوتی در شهر امراوتی http://klmv.ac.in
24. کالج جی.ایس. علوم و بازرگانی شهر «بلدانا» ایالت مهاراشترا http://www.gsck.ac.in
25. کالج کرامت حسین، لکهنوwww.karamatpgcollege.org
26. کالج لیدی برابورن -کلکتهhttp://www.ladybrabourne.com
27. مؤسسه ی دولتی علوم و علوم انسانی “ودربا” در شهر امراوتی، ایالت مهاراشترا http://www.gvishamt.org
28. کالج نظام – حیدرآباد http://www.nizamcollege.ac.in
29. کالج تج نارایان بانایلی منشعب از دانشگاه بیهارhttp://www.tnbcollege.org
30. کالج علوم انسانی و بازرگانی زنان (1998 از دانشگاه گجرات منشعب شد) www.fdwomencollege.org
- مدارس (4)
1. مدرسه جوادیه پونا
2. کالج جمشید جی زرتشتیان
3. مدرسه ابوطالب (ناحیه ممبرا)
4. مدرسه امام باره جوادیه
- مراکز تحقیقات (5)
1. مرکز تحقیقات زبان فارسی، دانشگاه اسلامی علیگر www.amu.ac.in
2. مرکز تحقیقات زبانهای فارسی و عربی مولانا آزاد راجستان، تونک http://maapritonk.nic.in
3. اداره تحقیقاتی زبانهای عربی و فارسی، پتنا https://b2n.ir/304593
4. مرکز تحقیقات پیشرفته در زبانهای اردو، فارسی و عربی نواب شیر محمد خان، مالیر کوتلا
5. مرکز تحقیقات حضرت پیر شاه، احمدآباد gmail :pmalibrary@gmail.com
- انجمن ها و کانون ها (5)
1. انجمن استادان فارسی هند در بنارس: تأسیس در1977پروفسور اظهر دهلوی برگزاری گردهمایی، احیاء کرسی زبان فارسی، تقدیر و تجلیل از پیشکسوتان و استادان زبان فارسی، چاپ نشریه بیاض
2. مرکز تحقیقات فارسی دانشگاه علیگر: در زمینه های نشر و احیای تعدادی از کتابهای فارسی https://www.amu.ac.in
3. کانون نخبگان ایرانی مقیم هند: 1385 دکتر علی ایرانی سطح علمی،آموزشی و فرهنگیIranian club of india
4. موسسه شرق شناسی کاما: موسس مانچرا کاما فرهنگی
5. انجمن ادبی بیدل دهلوی: گردهمایی و شعر خوانی موضوعی و بزرگداشت استادان زبان و ادبیات فارسی در هند در محل مرکز تحقیقات فارسی رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران
6. انجمن ایران
- اتاق های ایران(3)
1. دانشگاه لکهنو http://www.lkouniv.ac.in
2. دانشگاه همدرد http://jamiahamdard.edu/
3. دانشگاه مولانا آزاد http://www.manuu.ac.in
- مشاهیر ادبی: (29)
شعرا و نویسندگان ایرانی خالق سبک هندی
1. عرفی شیرازی
2. نظیری نیشابوری
3. صائب تبریزی
4. کلیم کاشانی
5. قدسی مشهدی
6. طالب آملی
7. غزالی مشهدی
8. حزین لاهیجی
9. واله داغستانی
10. ظهوری ترشیزی
11. نوعی خبوشانی
12. محمد قاسم هندوشاه استرآبادی
شاعران فارسی سرا و فارسی نویسان هندی
1. رابیندرانات تاگور
2. راجارام موهان
3. میرسید علی همدانی
4. امیر خسرو دهلوی
5. امیر حسن دهلوی
6. بیدل دهلوی
7. غنی کشمیری
8. میرزا غالب
9. مسعود سعد سلمان
10. ابوالفرج رونی
11. منهاج الدین جوزجانی
12. علی هجویری
13. معین الدین چشتی
14. شیخ عبدالقادر گیلانی
15. علامه میرحامد حسین
16. مفتی محمد عباس شوشتری.
برای مطالعه بیشتر:
1. احمد، ظهور الدین. (1378). آغاز فارسی در شبه قاره و چگونگی ارتقای آن، فصلنامه نامه پارسی، شماره 3.
2. ارشادی، ف. (۱۳۶۵). مهاجرت تاریخی ایرانیان به هند. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
3. امیری، کیومرث. (1374). زبان و ادب فارسی در هند، تهارن: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
4. بهار، محمد تقی. (1338). سبک شناسی، تهران: امیرکبیر.
5. تاراچند. (۱۳۷۴). تأثیر اسلام در فرهنگ هند ( ترجمه علی. پیرنیا و عزالدین. عثمانی). تهران: پاژنگ.
6. جلالی نائینی، س. م. (۱۳۷۵). هند در یک نگاه. تهران: شیرازه.
7. دانشنامه زبان و ادب فارسی در شبه قاره (6 جلدی). (1384). به کوشش محمدرضا نصیری و همکاران. تهران: فرهنگستان زبان و ادب پارسی.
8. شهابی خراسانی، علی اکبر. (1316) روابط ادبی ایران، تهران: چاپخانه کتاب فروشی مرکزی.
9. گراوند، مجتبی و رخشان، س.. (۱۳۹۸). تأثیر زبان و ادب فارسی بر هند دوره گورکانیان تا پایان دوره اورنگ زیب. پژوهشنامه تاریخ اسلام، ۹(۳۳)، ۶۷–۸۶.
10. سید عبدالله. (۱۳۷۱). ادبیات فارسی در میان هندوان (م. ا. خان، مترجم). تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
11. قربانی، ا. (تاریخ نامعلوم). نقش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در توسعه زبان و ادب فارسی در شبه قاره هند.
