باغ ایرانی

باغ ایرانی

مقدمه

باغ ایرانی ( Persian garden )  نوعی خاص از معماری، ساختار باغ و کاخ سازی است که ایرانیان آن را ابداع و طراحی کرده اند. این نوع باغ با طراحی زیبا و چشم نوازش، نمادی از غنای معماری، تاریخی و فرهنگی ایران زمین می باشد. در باغ های ایرانی زندگی جریان دارد و گیاهان، گل ها، آب های روان و عمارت­ها، بخشی از عناصر تشکیل دهنده زیبایی این نوع باغ هستند که طراحی استادانه و منظم آن­ها، مجموعه هایی ماندگار در طول تاریخ ایجاد کرده، به گونه ای که این معماری و ساختار، در میراث جهانی یونسکو نیز ثبت شده است.

تاریخچه باغ­های ایرانی

بسیاری از پژوهشگران، پاسارگاد را کهن ترین باغ ایرانی می­دانند. باغ پاسارگاد به دستور کوروش کبیر ساخته شد. او همچنین، نوع کاشت درخت ها، شیوه معماری و هندسه تشکیل دهنده آن را نیز مشخص کرد. در واقع هندسی‌سازی باغ و شکل و شمایل آن، از دیدگاه کوروش به ویژگی باغ ایرانی ملحق شده است. پس از کوروش دیگر پادشاهان هخامنشی نیز به ساخت باغ هایی با این ساختار ادامه داده اند. این الگوی باغ سازی بعد از هخامنشیان نیز ادامه داشت و بقایایی از این نوع باغ ها متعلق به دوره اشکانیان و ساسانیان نیز کشف شده است. قدیمی ترین سندی که از دوران ساسانیان باقی مانده، نقش برجسته شکار خسرو پرویز در طاق بستان است که این نقش برجسته،تقریبا هندسه باغ ایرانی را نمایش می دهد.

بسیاری از محققین با شکوه‌ترین عصر باغ­سازی در ایران را در دوره صفویه می‌دانند.  در این دوره،  باغ­ها در گستره شهر به عنوان  هنر شکل دهنده ساختار شهری بودند و همچون منظومه‌ای سبز، تمامی شهر را تحت تأثیر قرار می‌دادند. در دوره قاجار نیز  باغ سازی در تهران توسعه یافت اما این باغ ها بیشتر به درباریان اختصاص داشت.

ساختار باغ ایرانی

باغ ایرانی سه ساختار و طراحی منحصر به فرد دارد:

1) در مسیر عبور جوی آب قرار دارد .

 2) محصور به دیوارهای بلند است.

3) در داخل باغ، عمارت تابستانی و استخر آب قرار دارد.

نقش آب در معماری باغ ایرانی

در معماری باغ ایرانی  باید به نقش حیاتی آب در زندگی اشاره کرد. ایران از دیرباز کشوری خشک و کم آب بوده است به همین دلیل، یکی از مشخصه‌های مهم باغ ایرانی، تمایل زیاد به نمایش آب بوده. چون آب معمولاً‌ خیلی کم و بسیار عزیز بوده است. استفاده از آب در باغ به شکل جوی، حوض، استخر و فواره ها هرکدام نشان از زیبایی و ایجاد یک محیط آرامش بخش دارد.

اگر باغ مسطح بود ، آبنماها خیلی کم‌شیب بودند، مثل باغ فین کاشان،‌ و اگر شیبدار بودند مثل باغ شاهزاده ماهان،  به صورت آبشار در می‌آمدند.

فضای سبز باغ ایرانی

تمامی زیبایی معماری باغ ایرانی با فضای سبز و گل گیاهان تکمیل می شود. درختان و گیاهان، نقش اساسی را در زیبا سازی باغ های ایرانی ایفا می کنند. این درختان علاوه بر زیبایی، نقش سایه بان را هم در باغ ها انجام می دهند و به گونه ای در مسیرهای پیاده روی درون باغ کاشته می شدند تا کل مسیر را زیر سایه خود بگیرند همچنین این گذرگاه ها کمی باریکتر از حالت معمول ساخته می شد، تا سایه درختان راحت تر گذرگاه را بپوشانند. معمولا در دو طرف مسیر پیاده رو ها، از درخت های کاج و ارغوان، کاج و چنار، کاج و سرو، نارون و سرو استفاده می شد.

انعکاس باغ ایرانی در نقوش فرش ها

 فرش و باغ ایرانی نمونه های فوق العاده ای از تجلی هنر ایرانیان می باشد و ترکیب این دو، اثرات زیبا و غنی از فرهنگ ایران را به نمایش می گذارد. باغ های ایرانی بسیاری از وقت ها موضوع طرح فرش ها می شوند و به صورت هنرمندانه و استادانه بر روی فرش ها نقش می بندد. باغ ها معمولا طوری بر روی فرش ها بافته می شوند که گویی به عنوان فرد ناظر از بالا به آن نگاه می شود و کناره های فرش گویی دیوار های محصور کننده آن می باشند.

باغ ایرانی در نقوش فرش

«آرتور اپهام پوپ»،  مورخ آمریکایی که به ایران مهاجرت کرده و در ایران هم فوت کرده است درباره ترکیب باغ و فرش می گوید:

” باغ مهمترین موضوع مورد علاقه ایرانی ها است و تقریبا در همه قالی‌های ایرانی به شکلی شکوه مندانه و زنده به چشم می‌خورد. فرش ایرانی بیشتر باغ است تا فرش، در کنار حوضچه‌های مرکزی، درختان در نهایت زیبایی کاشته شده و با گل‌ها تزئین شده اند. در ذهن ایرانی، باغ تمثیل قطعه ای از بهشت است و آسایش جسم و آرامش روح را به همراه دارد. “

باغ ایرانی ، میراث ثبت شده ایران در یونسکو

باغ ایرانی به عنوان سیزدهمین اثر ایران در میراث جهانی یونسکو در سال ۲۰۱۱ میلادی ثبت شده است. باغ­های:  پاسارگاد، چهلستون، ارم، فین، عباس آباد، دولت آباد، پهلوان پور، اکبریه و شاهزاده ماهان باغ هایی هستند که در فهرست مجموعه کاملی به نام باغ ایرانی ثبت شده­اند.

باغ پاسارگاد:

قدیمی‌ترین باغ ایرانی، باغ پاسارگاد است که از قرن ششم پیش از میلاد و دوران کوروش کبیر به جا مانده. کتیبه‌های موجود نشان می‌دهند که کوروش شخصا طراحی این باغ را انجام داده و شکل کاشت درختان و هندسی‌سازی باغ را تعیین کرده است. به همین دلیل باغ‌های ایرانی دیگری که در سال‌های بعد ساخته شده، همگی وجه تشابه‌هایی با باغ پاسارگاد دارند. باغ پاسارگاد در 135کیلومتری شیراز قرار دارد.

باغ شاهزاده ماهان:

باغ شاهزاده یکی از زیباترین باغ‌های سنتی ایران است که در نیم فرسنگی ماهان در استان کرمان واقع شده است. شاهزاده ماهان در دل کویرهای کرمان یک لکه سبز و خوش آب و هوا ایجاد کرده است.

باغ شاهزاده ماهان-کرمان

باغ ارم:

باغ ارم در انتهای خیابان ارم شیراز واقع شده است. این باغ در دوره سلجوقیان ساخته شده است. در میان باغ کوشکی سه طبقه قرار دارد که در گوشه و کنار آن تصاویری از ناصرالدین شاه قاجار، داستان‌هایی از فردوسی و نظامی ‌و ادبیات کهن فارسی و قصه‌های مذهبی کاشیکاری شده است.

باغ ارم-شیراز

باغ عباس آباد:

باغ عباس آباد در بهشهرِ مازندران قرار دارد و در میان جنگل‌های کوهستانی، در نزدیکی دریاچه‌‌ طبیعی ساخته شده است.

باغ چهلستون:

باغ چهلستون درون بافت شهری اصفهان و در غرب خیابان چهار باغ پایین و شمال خیابان سپه و شرق میدان نقش جهان قرار دارد. این باغ نمونه‌ای از یک باغ سلطنتی از دوره صفوی است که ساخت آن را به شاه عباس نسبت می‌دهند. شاه عباس در میان باغ عمارتی به شکل کلاه فرنگی با اتاق‌های کوچک ساخته است که برای پذیرایی از میهمانان دربار استفاده می‌شد.

باغ چهلستون-اصفهان

باغ فین:

این باغ در جنوب غربی شهر کاشان قرار دارد و چشمه معدنی سلیمانیه در آن جریان دارد. در واقع باغ فین به جز سابقه تاریخی و مرگ امیرکبیر در آن، به خاطر این چشمه شناخته می‌شود که از صخره‌ای به نام کوه دندانه در شش کیلومتری غرب کاشان می‎جوشد و املاح زیادی را با خود حمل می‌کند و به فین می‌آورد.

باغ های ایرانی در بیرون از مرزهای ایران!

 باغ ایرانی فقط در داخل مرزهای جغرافیایی ایران محدود نمانده و به حوزه تمدنی ایران بزرگ و زبان فارسی هم وارد شده است، یکی از بهترین نمونه های باغ ایرانی در خارج از ایران، آرامگاه همایون در دهلی و تاج ­محل در اگرای هندوستان است.

 

برگرفته از:

-پیرنیا، محمد کریم. ؛ " باغهای ایرانی " نشریه آبادی شماره 15. مرکز مطالعات و تحقیقات معماری و شهرسازی ایران، 1373

-کمیسیون ملی-یونسکو-ایران، "آثار ثبت شده ایران در میراث جهانی یونسکو"